Ergin Yıldızoğlu / İktisatçı
Hamas’ın 7 Ekim’de İsrail’de düzenlediği hücumlarda 1200 kişi hayatını kaybetti, 200’den fazla kişi de rehin alındı. İsrail, Hamas’ın hücumlarına, Gazze’ye yönelik hava hücumlarıyla ve kara operasyonuyla karşılık verdi.
Bu kriz ekonomik-jeopolitik belirsizlikleri, hem global seviyede hem de birçok noktada ülke seviyesinde derinleştirmeye başladı.
Krizin ekonomik tesirlerinin bölgesel sonları aşarak global çapta genişleme eğiliminin çok güçlü olduğu söylenebilir.
Krizin siyasi ya da jeopolitik tesirlerine gelince, çok daha karmaşık bir görünüm ile karşılaşıyoruz.
Dünya iktisadında beklentiler değişmeye başlıyor
İsrail-Hamas savaşı patlak verdiğinde, dünya iktisadından gelen haberler genelde olumluydu.
ABD iktisadında büyüme ve istihdam eğilimi güçlüydü. Merkez Bankaları, yüksel faizler yoluyla enflasyonu, bir resesyona yol açmadan kontrol altına almış görünüyorlardı.
Prof. Paul Krugman, Amerikan New York Times gazetesindeki köşesinde, “Enflasyonla savaş tamam, kazandık” diyordu.
Çin iktisadında gayrimenkul piyasalarında beklenen kriz, genelde borç krizi devletin mali takviyelerinin tesiriyle hafiflemiş üzereydi.
Gelişmekte olan ülkelerin mali istikrarları, yüksek faizlere rağmen, Harvard Üniversitesi’nden iktisat ve kamu siyaseti profesörü, eski Milletlerarası Para Fonu (IMF) Baş Ekonomisti Kenneth Rogoff’u bile şaşırtan bir dayanıklılık sergiliyordu. Ufukta bir borç krizi mümkünlüğü yoktu.
Dünya ticaretindeki eğilimleri sergileyen kargo, gemi, konteyner maliyetlerinde, yaklaşık Mart ayından bu yana, talep yetersizliğinden kaynaklanan gerileme eğilimi duraklamış hatta kimi endeksler toparlanma işaretleri vermeye başlamıştı.
Özetle, Covid salgınının ekonomik tesirleri geride kalmıştı. Lakin tam bu noktada Economist mecmuası, “Bu durum daha fazla bu türlü devam edemez” diyerek ihtarda bulunuyordu.
Gerçekten de Covid tesiri gerilerken, tüketicinin pandemi devrinde geciken, bu devir geçerken de süratle artan harcama eğiliminin suratının artık tükendiği, yüksel faizlerin tesirinin bilhassa hane halkı ve borçlular üzerinde hissedilmeye başlandığı bir periyoda giriliyordu.
Piyasalar ise faizlerin daha uzun mühlet yüksek kalmasını bekliyordu. Bu beklenti bütçe açıkları artmaya devam eden ABD ve AB ülkelerinde bütçe finansmanını daha da zorlaştıracaktı.
Dahası yüksek faizlerin basıncıyla, gelişmekte olan ülkelerin bugüne kadar sergiledikleri dayanıklılık da yerini kırılganlığa bırakabilir, Financial Times gazetesinin bir yorumunda vurguladığı üzere ”sessiz borç krizlerini, borçları çevirme eforlarını kabusa dönüştürebilirdi”.
Savaşın mümkün etkileri
İsrail-Hamas savaşı, tam da Economist’in, “Bu durum daha fazla devam edemez” dediği noktada patlak verdi. Savaş, kaçınılmaz olarak dünya iktisadında kırılganlıkları daha da arttıracak dinamikleri harekete geçirdi.
Bu dinamikleri kısaca üç başlık altında kıymetlendirebiliriz: Enflasyon, (dolayısıyla faizlerin genel eğilimi), ticaret ile yatırım ve (hepsini etkileyecek olan) jeopolitik ve güvenlik.
Enflasyon: Financial Times müellifi Martin Wolf’un hatırlattığı üzere, Orta Doğu hala “açık orta dünyanın en kıymetli güç üreticisi” ve global kanıtlanmış güç rezervlerinin %48’ine ve üretimin %33’üne sahip. Petrol hala global birincil güç tüketiminin %30’dan fazlasını oluşturuyor, dünyada üretilen petrolün (günde 20 milyon varil) beşte biri Hürmüz Boğazı üzerinden taşınıyor.
Orta Doğu, çok kıymetli bir petrol üretici ve ihracatçısı. Bölgede rastgele bir aksama yahut tırmanma, bu hayati emtianın arz ve talebini etkileyebilir. Dünya Bankası, Körfez ihracatını günlük 2 milyon varil (Küresel arzın %2’si) azaltan rastgele bir çatışmanın petrol fiyatlarını varil başına 93-102 dolar ortasına çıkaracağını varsayım ediyor. İhracatı günlük 6-8 milyon varil azaltan büyük bir savaş, petrolü varil başına 141-157 dolar ortasına sürükleyebilir.
Doğal gaz fiyatları, savaş başladığından beri üçte birden fazla arttı. Bloomberg’e nazaran, İran ve İsrail ortasında direkt bir çatışma – ve İran’ın Hürmüz Boğazı’nı ablukaya alması – ham petrol fiyatlarını varil başına 150 dolardan üst çıkarabilir. Global enflasyon bunun sonucunda gelecek yıl yaklaşık %6,7’ye yükselebilir ve global büyüme neredeyse 2 puan yavaşlayabilir.
Bu beklentiler gerçekleşirse, petrol gaz ithal eden ülkelerin ekonomilerindeki bozulma hızlanacak, faizler yüksek kalmaya devam edeceği için borçlanma ve borçlarını çevirme kapasiteleri daha da zayıflayacak.
Ticaret ve yatırım: İsrail-Hamas savaşı Gazze iktisadını yok etti. İsrail iktisadının, 200 milyar dolar rezervler girmiş olsa da bu savaşın tesirlerine daha ne kadar dayanabileceği aşikâr değil.
Gazeteci Ancha Vohra Foreign Policy mecmuasındaki makalesinde; tarım ve inşaat alanında çalışan 7 bin Taylandlı personelin çabucak ülkeyi terk ettiğine, sıhhat bölümünün de Filipinli çalışanların gitmeye başlamasıyla işçi kaybettiğine, Güney İsrail’de tarım alanlarının işlenemediğine, İsrail hükümetinin kimi alanlarda besin ithal etmeye başlamak zorunda kaldığına, turizm kesiminde kriz başladığına işaret ediyor.
Geniş seferberlik ve yedeklerin harekete geçirilmiş olması, genel olarak iktisatta, özel olarak da İsrail’in dünyada ünlü teknoloji bölümünde vasıflı işçi kıtlığı yaratmaya başladı.
Savaş, tıpkı vakitte Orta Doğu ile dünyanın geri kalanı ortasındaki, ayrıyeten bölge içindeki ticaret ve yatırım akışlarını da etkileyebilir.
Financial Times’a nazaran çatışma, Arap ülkeleri ortasındaki ekonomik işbirliği ve entegrasyon imkanlarını, bu ülkelerin İsrail ile bağlarını azaltabilir. Savaş, ayrıyeten yabancı yatırımcıları ve turistleri bölgeye girmekten caydırabilir.
Jeopolitik baskılarla, ticaret savaşlarıyla, Covid tesiriyle tedarik zincirlerinde, başlayan “dost alanlara dönüş” (friend-shoring) eğiliminin hem bölgede hem de global çapta artacak olan güvenlik korkularıyla daha da güçlenmesi beklenebilir. Bu da Avrupa Merkez Bankası’nın “dost alanlara dönüş fiyatları üst itiyor” saptamasında vurguladığı enflasyonist baskıyı daha da güçlendirebilir.
Jeopolitik ve güvenlik: Savaşın global iktisat için jeopolitik ve güvenlik sonuçları da olabilir. Zira savaş bölgedeki ve ötesindeki tansiyonu ve istikrarsızlığı artırabilir. Bu da Economist’in dünya iktisadı bağlamında vurguladığı kırılganlığı derinleştirebilir.
Bazı yorumculara nazaran ABD, İsrail’i diplomatik ve askeri olarak desteklerken; İran Gazze’deki Hamas’a, Lübnan’da Hizbullah’a, Yemen’de Husilere ve başka militan kümelere takviye veriyor. Böylelikle İran bölgede, ABD ve İsrail karşısında çok istikametli vekalet savaşları yürütme kapasitesine sahip bir ülke olarak beliriyor. Rusya ve Çin’in İran’ın yakın müttefikleri olması da ABD ve İsrail’in İran’ı hem bölgesel hem de global alanda büyük güçler ortası dengelerde bir sorun olarak görme eğilimini, savaşın yayılma mümkünlüğünü güçlendiriyor.
Çin ve Rusya, çatışmalara ait derhal ateşkes ve siyasi bir tahlil davetinde bulunuyorlar. İngiliz Guardian gazetesine nazaran, Çin Dışişleri Bakanı Vang Yi, milletlerarası toplumun, savaşın denetimden çıkmasının önlenmesi ve Orta Doğu’da “yeni bir çatışma” sürecinden kaçınılması gerektiğini söyledi.
Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov da atağın “tehlikeli bir tırmanma” olduğunu ve İsrail’in memleketler arası hukuka ve insan haklarına hürmet göstermesi gerektiğini söyledi. Büyük güçler ortası rekabet ortamında İsrail-Hamas savaşı, mevcut saflaşmaları daha da belirginleştirmiş görünüyor.
Savaş yeni bir mülteci dalgasını tetikleyebilir
Savaşın bölgede öteki aktörleri de içeren daha geniş bir müsabakayı tetikleme mümkünlüğü de büyük telaş yaratıyor. Savaşın, bölgede insani krize yol aştığı için, yeni bir mülteci dalgasını tetiklemesi de beklenebilir.
2006’dan bu yana Hamas’ın denetiminde olan Gazze’de Sıhhat Bakanlığı 19 Kasım’da, İsrail’in 7 Ekim’den sonra düzenlediği akınlarda 13 bin kişinin hayatını kaybettiğini açıkladı.
Dünyada birçok ülkenin başşehrinde ateşkes için şovlar yapılıyor ve bu ortada Antisemitizm (Yahudi düşmanlığı) de tırmanıyor. Ayrıyeten yeni bir “terör” dalgası riski de dert yaratıyor.
Özetle savaş, bölgesel ve global çapta jeopolitik belirsizlikleri arttırıyor. Güç fiyatlarından emtia fiyatlarına, enflasyondan yüksek faizlere, oradan da mümkün borç krizlerine kadar birçok aksilikle birlikte. Kimi gözlemcilere nazaran, süreç kısa müddette denetim altına alınamazsa, dünya iktisadında bir resesyon riski oluşabilir.
