Ben Zebercet! Ne ölüyüm ne sağım

Berna Moran, ‘Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış’ isimi çalışmasının ikinci cildinde Yusuf Atılgan’ın ‘Anayurt Oteli’ kitabı hakkında bir yazı kaleme alır. Yazının girişi, Atılgan’ın ‘Aylak Adam’ının karakteri C ile ‘Anayurt Oteli’nin Zebercet’ini karşılaştırır. “Ne ki Aylak Adam C. kendine itimadı olan zeki, güçlü ve paralı bir adamdır. Zebercet ise güçsüz, korkak ve gülünç bir zavallıdır. Her ikisi de ruhsal bakımdan şu üç basamaktan geçer; yalnızlık, kurtuluş umudu, hayal kırıklığı.”(1)

Bir muharririn metinlerini Moran’ın yaptığı üzere birbirleriyle münasebetini düşünmek, yorum yapmak, birtakım çıkarsamalarda bulunmak edebiyat eleştirmenlerinin birçok vakit yaptığı bir çözümlemedir. Bir metni öbür bir metinle, bir muharriri öbür bir müellifle düşünüp emsal ve farklı noktalarını karşılaştırmak sıkıntı değildir. Zira karşılaştırılan iki metin ya da iki muharrir ortasında birinden başkasına karşılıklı bir etkileşim olduğu kadar, metinlerden bağımsız değerlendirilebilecek bir alan her vakit vardır. Lakin tıpkı şeyi sinemaya uyarlanan edebi bir metin için düşünmek biraz daha zordur. Zira uyarlamalarda edebiyattan sinemaya yanlışsız tek taraflı bir akış kelam mevzusudur. Bunun yanında bir de edebiyatın lisanı ile sinema lisanının birbirinden farklı olması hususu vardır. Edebiyat, yazıyla kurulan bir anlatma sanatıyken, sinema, büsbütün görselliğin öne çıktığı bir disiplindir. Bu açıdan bir sinema sinemasına edebi bir metni uyarlamak düşünüldüğünden daha zordur.

Bütün zorluğuna karşın sinemayı edebiyattan başka düşünmek mümkün değildir. Edebiyat ve sinemanın bağı, biçim ve içerik bakımından epey benzeridir zira. Her iki sanat disiplini kitlelere hitap eder mesela. Metinde ve sinemada karakter yaratılır, izleyici ve okur yaratılan bu karakterle etkileşime girer. Her iki sanat disiplininin anlatım lisanları farklı olsa da içerik üretme biçimleri, izleyici ve okurun karakterlerle bütünleşmesi benzeridir pek çok açıdan; ikisi de son kertede öykü anlatır.

‘Anayurt Oteli’, âlâ bir roman olduğu kadar âlâ bir uyarlamadır da. Ömer Kavur, 1987 yılında kitabın senaryosunu kaleme alır ve sonrasında müellifiyle paylaşır. Atılgan, senaryoyu başarılı bulur ve Kavur’a dayanak olur. Dayanak verir zira âlâ bir edebiyat uyarlaması öncelikle güçlü bir senaryo yazımıyla kendini gösterir. Yeterli bir senaryodan makûs bir sinema yapılma ihtimali her vakit vardır ancak makûs bir senaryodan âlâ bir sinema yapılamayacağını hem Kavur hem de Atılgan bilir.

Film, uygun bir uyarlama olmasına karşın bilhassa kimi bahislerde birbirinden ayrışır. Örneğin sinemada Zebercet’in yalnızlığı anlatılırken, kitap bu yalnızlığın yanında bir de toplumsal problemlere odaklanır. Sinemada Anayurt Oteli, Zebercet’in yalnızlığının perçinlendiği bir mezar üzereyken, kitapta bu yere dair apayrı bir anlatı kaleme alınır. Hayat bir saat üzere dakiktir otelde; gelenler, gidenler, kalanlar, odaların temizlenme saati, otel fişlerinin karakola bildirilmesi, tıraş olduğu saat, gazetenin otele bırakıldığı vakit bile belirlidir.

“Bir oteli yönetmekle bir kurumu, geniş bir işletmeyi, bir ülkeyi yönetmek tıpkı şeydi aslında. İnsan kendini, imkanlarını tanımaya, gerçek sorumluluğun ne olduğunu anlamaya başlayınca, dayanamıyordu. Ülkeyi yönetenler yeterli ki bilmiyorlardı bunu; yoksa bir otel yöneticisinin yapabileceğinden çok daha büyük hasarlar yaparlardı yeryüzünde.”(2)

ZEBERCET’İN YALNIZLIĞI

Zebercet’in oteli bir ülkeye benzetmesinin nedeni dışardaki hayatın da bir saat üzere işlediğini düşünmesidir. Halbuki yanılır. Zira dışarıda akan hayat oteldekinden farklıdır, her şey karışık ve denetim edilebilir olmaktan uzaktır. Kitap bunu adım adım bize anlatırken, sinema daha çok Zebercet’in yalnızlığı üzerinden ilerler. Zebercet’in otele dair kanılarını göstermek, onu sinemanın özünü oluşturan, “Zebercet’in yalnızlığı” anlatısından uzaklaştırmak olurdu. Kavur bunu tercih etmez, şuurlu bir formda karakterinin yalnızlığına odaklanır. Kitap ile sinema ortasındaki en temel ayrımın bu olduğu söylenebilir.

Yine bununla alakalı bir öteki örnek de, kitapta Cumhuriyet Bayramı kutlamaları, minareden yükselen dua sesi, otele sık sık gelen köylülerin hayvan ticareti, seks personellerinin hayatı, kaçamak bağlantılar, polisin otel fişleri üzerinden suçluları araması, bağlantının olmaması ve hayatın anlamsızlığını anlatırken; sinema, bu hususlarda derin bir anlatıya muhtaçlık duymaz. Kitap, bu tıp toplumsal hadiseleri Zebercet’in yalnızlığıyla birleştirirken, sinema, sadece yalnızlık temasıyla hudutlu kalır.

Zebercet’in yalnızlığı otelde bir gece kaldıktan sonra ayrılan bir bayan üzerinden anlatılır daha çok. Otelin bir numaralı odasında kalan bayana dair düşündükleri, yalnızlık meselesinin ne derece cinsel açlıkla ağırlaştığını gösterir. Hasebiyle sinemanın ana aksı yalnızlık temasıyken, kitabın ana izleği bundan fazlasıdır.

Kitapta, kimliği şimdi oturmamış, ortada kalmış, his dünyasıyla fikir dünyası birbirine karışmış, yeni ile eski dünya ortasında sıkışıp kalmış yeni Türkiye beşerinin sembolüdür Zebercet. Otelden ender çıktığı anlardan birinde Cumhuriyet Bayramı kutlamalarına, birinde mescitten okunan duaya, birinde horoz dövüşü sonrası eşcinsel birine, birindeyse bir seks personeline rastlar. Hepsinde kimliksiz, şaşkın, yalnız ve edilgendir. Sinemada bu sahnelerin tamamında yalnızlığına deva arayan biri üzere görünürken, kitapta yalnızlığının ötesinde şuurlu bir toplumsal durum öne çıkar.

Başka bir örnek, hem sinemada hem de kitapta dövüşen horozların anlatıldığı sahnede karşımıza çıkar. Sinemada, Zebercet omzunu yanındaki genç adamın omzuna yaslar ve horoz dövüşünü seyrederken izleriz. Dövüşün acımasızlığını izlerken, gözlerinde bir insanın dehşet dolu bakışları vardır. Bu kanlı tertibin onu savunmasız bıraktığını yanındaki genç adama sokulmasından anlarız. Kitapta kanlı dövüş sahnesi ve genç adama sokulması toplumsal yozlaşma üzerinden anlatılırken, tıpkı horoz dövüşü sahnesi sinemada yalnızlık teması üzerinden işlenir. Bu kanlı sahne ve devamında yanındaki genç adamla yakınlık kurması sağlanır, böylelikle Zebercet’in yalnızlığı öne çıkarılır.

“Zebercet ürperdi; sağ kolunda bir sıcaklık duydu: yanındakinin koluydu. Göz ucuyla baktı. Kendi uzunluğunda, kumral saçlı, çok genç biriydi; ağzı yarı açık alana bakıyordu. Kıyasıya bir dövüştü; gagalarıyla, ayaklarıyla, kanatlarıyla vuruyorlardı; yıkılan hemencecik kalkıyor, saldırıyordu. Daha çok birbirinin ibiğini ısırmaya uğraşıyorlardı.”(3)

Zebercet horoz dövüşünden ayrıldığında, omzunu yasladığı yanındaki genç de onunla birlikte çıkar, ona arkadaşlık eder. Birlikte yürür, sohbet eder, sonunda birlikte sinemaya sarfiyatlar. Dövüş sahnesi ve sonrasındaki bu yakınlaşmanın tamamı her iki sanat disiplini açısından farklı manalar ürettiği açıktır; kitapta bu kısım cinsel açlık çeken iki adamın yalnızlığı olarak anlatılırken, sinemada sadece yalnızlık teması öne çıkar.

SAYILARLA KURULAN İLİŞKİ

Bir öteki farklılık, kitabın değerli bir kısmındaki sayılarla kurulan münasebettir. Dikkatli bir okur, bu sayıların metin için değerini fark çabucak eder. Çağdaşlaşan bir ülkenin temellerinin atıldığı ve darbelerle kesintiye uğrayan dönüm noktalarıdır bu tarihler. Mesela Anayurt Oteli bir konak olarak 1839’da, Tanzimat Fermanı’nın yayınlandığı yıl inşa edilir, 1923 yılında, yani Cumhuriyet’in ilanıyla otel olarak hizmet vermeye başlar. Kitaptaki tarihlerle anlatılmak istenen bunlarla sonlu değildir tabi. Zebercet, 1950‘de Demokrat Parti’nin, Cumhuriyet Halk Partisi’ni muhalefette bıraktığı tarihte doğar. 1960 Darbesi’nde annesini, 1980 Darbesi’ndeyse babasını kaybeder. Sinemanın ana izleği Zebercet’in yalnızlığı olduğu için kitapta anlatılan bu kısımların üzerinde durulmaz.

Kitabın can alıcı iki kısmı, Zebercet’in temizlikçi bayanı öldürdüğü ve sonrasında intihar ettiği sahnedir. Bu iki kısım kitapta ayrıntılı anlatılır. Zebercet’in temizlikçi bayanı öldürmesinin nedeni cinsel isteğine karşılık alamamasıdır. Bu da onu bu açıdan “bile” fonksiyonsuz bir adama dönüştürmüştür. Cinsel isteklerini bir bayan üzerinden tatmin eden, bu yolla varlık gösteren bir erkeğin yıkımıdır bu. Her noktada gücünü yitiren, kaybeden bu erkeklik iktidarı bu son kaleyi de kaybettiği üzere intihara sürüklenir. Sinemadaysa bu cinayet sahnesi daha çok karakterin yalnızlığını perçinleyen bir sahne olarak gösterilir. Zira öldürdüğü bayan, cinsel atağa uğrarken de Zebercet’e karşılık vermez.

“Kalk doğrul şöyle!

Kendine gerçek çekti, bayan doğrulurken ellerini yatağa dayadı, oturdu. Yüzü donuktu, yarı açık uykulu gözlerle duvardan yana bakıyordu. Bir daha sarstı.

-Uyan haydi.
-Uyandım ağa.

(…)

Boynunu, göğüslerini öpüyordu. Bayan sessizdi. Orası kabarıyordu; bastırınca yumuşadı, girmedi. Yüreği çarparak bir mühlet bekledi. Yokladı; elini çekip bastırınca yumuşadı yine, pörsüdü. Buz üzere oldu her yanı; dizleri üstüne doğruldu. Bayanın gözleri kapalıydı. Birden abanıp iki eliyle boynunu sıktı.”(4)

Olaydan günler sonra Zebercet intihar eder, öldüğünde kimse yoktur otelde. Hayatı, otelin mezara dönüşen yalnızlığıyla tamamlanır.

Moran yazısını sonuçlandırırken, ‘Anayurt Oteli’ hakkında şu saptamayı yapar: “Anayurt Oteli’ne bu kitaba getirdiğimiz yorum, Atılgan’ın düşündüklerine uymayabilir. Ne var ki, müellif romanın tahlilini ve yorumunu, büyük ölçüde okurun üstlenmesi için gereken tedbirleri aldığına nazaran, metnin, okurlar tarafından farklı biçimlerde yorumlanması doğaldır ve kaçınılmazdır.”(5)

Pek çok edebi eser Moran’ın söz ettiği üzere farklı yorumlara açıktır, birebir şeyi sinemaya uyarlanan eserler ve sinemalar için de düşünebiliriz. Hem kitabın hem de sinemanın her okur ve izleyici tarafından farklı yorumlanacak geniş bir niyete imkan verdiğini söyleyebiliriz.

Bütün benzerliklerine karşın sinema ve edebiyat farklı disiplin alanlarına sahiptir, düzgün bir sinema izleyicisi edebiyat uyarlamalarının sonlarının farkındadır. Sineması izler, bağlamını sinematografik sonlar ile ölçüp biçer, nihayetinde izlediği sinemanın güzel ya da makûs olduğuna bu bağlamda karar verir. Birebir şey güzel bir okur için de geçerlidir; o da okuduğu kitabı edebi hudutlar içerisinde düşünür, niteliğine bakar, uyarlanan bir sinemadan bağımsız ele alıp uygun ya da berbat olduğuna bu biçimde karar verir.

Dipnotlar

1. Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İrtibat Yayınları, S. 291
2. Yusuf Atılgan, Anayurt Oteli, YKY Yayınları, S. 105
3. Yusuf Atılgan, Anayurt Oteli, YKY Yayınları, S. 48
4. Yusuf Atılgan, Anayurt Oteli, YKY Yayınları, S. 57
5. Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, Bağlantı Yayınları, S. 313