Faşizm sanıldığı kadar uzakta değil

1930’da Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazanan Sinclair Lewis, 1930 ve 1940’larda dünyanın hâlipürmelalini kurmacaya dahil ederek yarattığı karakterler üzerinden kültürel ve politik çözümlemeleri gerçekleştirmişti. Romanlarında, bilhassa ABD vatandaşlarını içe kapanmaya ve konformizme yönelten nedenleri işleyen Lewis, kişiliğini günden güne kaybeden ve herkesleşmeye başlayan, George Babbit karakteriyle isminden kelam ettirmişti. Seri üretime geçen, süratle kentleşen ve tüketimin hayatın özü olduğunu söyleyen 1920’lerde ve 1930’larda ABD ileri gelenlerinin can suyu verdiği kapitalizmin, insanları zirve sersemi edişini anlatmıştı. Öte yandan, kültürel çöküşü üretim ve tüketimle dengeleme uğraşını ‘Babbit’le (1922) birlikte, ‘Main Street’te (1920) işlemişti.

Lewis, iki dünya savaşı ortasında Avrupa’da ve bilhassa politik tansiyonların uzağında bulunan ABD’deki toplumsal, kültürel ve ekonomik gelgitlere dair çözümlemeler yaparken tarihin akışını kurmacalarla bilakis çevirmeye yöneliyor ya da alternatif bir tarih yazmaya uğraşıyordu.

Lewis’in kelam konusu uğraşı, 1930’larda Avrupa’dan esen faşizm ve komünizm rüzgarlarıyla ısınan ABD’nin kaygılarını anlattığı ‘Mümkünatı Yok’ta belirginleşiyor. Adım adım savaşa giden Avrupa’yı izleyen ve yaklaşan başkanlık seçiminin arifesindeki ABD’de, insanların zihninde iki soru var: “Faşizm ABD’ye ulaşır mı?” ve “Avrupa’da olduğu üzere özgürlükler ve demokrasi örselenir mi?” Lewis, bu sorular üzerinden ve romanın başkarakteri Doremus Jessup aracılığıyla öteki bir tarih kurguluyor.

DEMOKRASİNİN ‘KÖTÜLÜKLERİNİ’ FAŞİZMLE İYİLEŞTİRMEK

Lewis, bırakın kendisini, faşizmin ihtimalinin bile özgürlükler ve demokrasi konusunda suyun bulanmasına yettiğini çok uzaklardaki örneklerden anlıyor ve ‘Mümkünatı Yok’u tam da bu mümkünlük üzerine inşa ediyor.

1930’ların ortasında, Avrupa’daki faşizm ABD’yi huzursuz ederken kırsaldaki küçük dünyasında yaşayan gazeteci Jessup, 1929’dan beri ülkeyi kasıp kavuran Büyük Buhran’ın bir yıkıma neden olduğunu görüyor. Dahası, ufuktaki savaş tereddütleri artırırken ABD’nin dört bir yanında “barış için silahlanmak”tan bahsediliyor. Ama aksisini savunanlar da var: Almanya ve İtalya üzere disiplin ve itaat temelli bir rejim kurmak, daha sonra fetihlere girişmek gerektiğini düşünenlerin sayısı hiç az değil. Senatör Windrip, şahinlerin ve savaş yanlılarının dayanağını alıp lider seçilmek için çalışıyor. Jessup da tehlikeyi pek çok beşerden evvel fark ediyor: “Ülkede onu vazifeye getirmek için mevcut tüm hoşnutsuzlukların yanı sıra Senatör Windrip’in gelecek kasımda lider seçilmek için fevkalade bir bahtı var ve seçilirse ona ilişkin şahin sürüsü yalnızca caka satmak ve en güçlü devlet olduğumuzu dünyaya göstermek için bizi büyük ihtimalle bir savaşa sokacaktır. Sonra da ben, malum liberal ve sen, plütokrat, geçersiz muhafazakâr, dışarı götürülecek ve sabah saat üçte vurulacağız.”

Yakın etrafının “mümkünatı yok” diyerek tiranlık ihtimalini dışarıda bırakması karşısında, ABD’nin herkesten çok faşizme yakın olduğunu düşünen Jessup’ın korkusu daha da artıyor. Demokrasinin ‘kötülüklerini’, faşizmle düzgünleştirme tehlikesinin yaklaştığını görüyor.

Fikirleriyle Hitler’i andıran; “komünizm tehlikesi”ne karşı ABD’yi koruyacağı ve yabancı yükünden ülkeyi kurtaracağı düşünülen bir başkan adayı Barzelius Windrip, Jessup’a nazaran ülkeyi karanlık ve faşist tünele sokacak bir tiran namzedi.

Windrip, kaleme aldığı “Sıfır Saati”nde halktan yana üzere görünen popülist telaffuzlarıyla insanların gönlünü fethetmek ve akabinde lider seçilerek tiranlığını pekiştirmek istiyor. Onu başkanlık koltuğuna gerçek itenler de iktidarın nimetlerinden faydalanma niyetinde. Bu ortam liberal, demokrasiye bağlı ve hiçbir şartta özgürlüklerin kısıtlanmaması gerektiğini düşünen; vaizlerden, gaddarlardan ve talihlilerin bahtsızları ezmesinden nefret eden Jessup’ın kaygılarını tepeye taşıyor. Ülkenin, “unutulmuş adamları” iktidara getirmeyi vaat eden Windrip’le zenginleşeceğine inananlar günden güne çoğalıyor.

‘KORUYUCU TUTUKLAMALAR’, HAFİYELER VE YAKILAN KİTAPLAR

Hislere, gereksinimlere ve reaksiyonlara seslenip “özgürlüğün atak kıtaları” diye nitelediği Minute Men’ler (M.M.’ler) sayesinde etrafına büyük bir kitle toplayan Windrip, bir şahinin peşine takılan serçelere benzeyen halkın değerli bir kısmından dayanak alıyor.

Jessup’ın “ayaktakımı provakatörü” dediği halk ortasında “Reis” diye anılan Windrip, 3 Kasım 1936’daki seçimleri kazanınca yeni iktidara bir yerlerinden tutunmaya çalışan ve hatta vakti vaktinde seçilmiş lidere muhalif olup artık onu pervasızca destekleyen koca bir küme ortaya çıkıyor. Bu dayanak o denli noktalara varıyor ki iş, ajanlığa soyunmaya ve en yakın arkadaşların birbirini olmadık suçlamalarla ihbar etmesine kadar gidiyor. Ailesine karşın prensiplerinden ve onurundan vazgeçmeyen Jessup, bir menfaat yarışına dönüşen popülist fırtınanın şiddetli rüzgârında savruluyor.

Bahsi fırtınanın bir tarafında, siyasi yozlaşma bulunurken başkasında ise bir vakitler aşağılanan bireylerin kendileri için uygun ânın geldiğini hissederek etrafına şiddet saçmaya başlaması yer alıyor. Jessup ailesinin yardımcısı Shad’ı da bu ikinci kümeye dahil etmek mümkün.

Lewis’in, Shad aracılığıyla bu ikinci kümesi ete kemiğe büründürdüğü ortamda, kimin düzgün kimin arka niyetli olduğu pek aşikâr değilken Windrip, sokaklarda fink atan casuslar ve işbirlikçiler eliyle iktidarını enikonu güçlendiriyor. Bu noktada Lewis, sıradan insanların baskıladığı şiddeti, kurallar elverdiğinde birden teğe açığa çıkarabileceğini de anlatıyor.

Jessup, Windrip’in başkanlığının ABD’de pek çok şeyi yerinden oynattığını; demokrasi, hukuk ve özgürlük için tehlike çanları çaldığını görüyor: “Ülkenin dört bir yanında Minute Men’in kanlı bir formda bastırdığı grevlere ve ayaklanmalara karşın Windrip’in Washington’daki iktidarı sürüyordu. Yüksek Mahkeme’nin en liberal dört üyesi istifa etmiş ve yerlerine şaşırtan bir biçimde tanınmayan lakin Lider Windrip’e birinci ismiyle hitap eden hukukçular getirilmişti. (…) Amerikan tarihi boyunca hiçbir liderin yandaşları bu kadar mutlu edilmemişti; sadece siyasi vazifelere gönderilmiyorlar, siyasi olmayan sorunlara de atanıyorlardı; Kongre soruşturmaları üzere kasvet verici şeylerin susturulmasıyla birlikte yargıçlar müteahhitlerle pek mükemmel geçiniyordu…”

Windrip, Jessup üzere liberalleri kıskaca alırken genç hayalperestler ve şiddet yanlıları için uygun bir ortam yaratıyor. Böylelikle Büyük Buhran’ın ve faşizmin şekillendirdiği yeni ABD’de, “duygusuz duygusallar” sahne alıyor.

Duygusuz duygusalların başı Windrip, rejime itaat etmeyenlerin ya da aleyhte çalışanların idamla cezalandırılacağını yahut en yeterli ihtimalle toplama kamplarına gönderilip devletin prestijinin korunacağını duyuruyor. Hasebiyle iktidarının kalıcılığı ve halkın kendisine şartsız bağlılığı için her şeyi yapmaya hazır olduğunu gösterirken “koruyucu tutuklamaların”, hafiyelerin ve kitap yakmaların alametifarikaya dönüştüğü bir endişe rejimi kuruyor süratle. Özcesi zenginlik vaadiyle uyutulan halkın günden güne sevincinin kaçtığı ve Jessup üzere liberallerin azaplardan kurtulup fırsat bulduğu anda, rejim değişene dek ülkeyi terk etmek zorunda kalması da eforu.

Lewis, ‘Mümkünatı Yok’ta bilindik bir kıssa anlatırken alternatif bir ABD tarihi oluşturup 1936’da seçilen tiran üzerine bir olay örgüsü kuruyor. Windrip’in seçilip iktidarı kaybettiği vakit dilimi ortasında, popülist telaffuzlarla harekete geçirdiği sıradan ABD’lilerin önyargı ve isteklerini ironik bir romanla eleştiren Lewis, faşizmin sanıldığı kadar uzak olmadığını hatırlatırken günümüze sesleniyor. Sırf bu da değil, satır ortalarında ve Jessup aracılığıyla tiranın iktidara geliş sürecinde yaşanan körlüğe, artan şiddete, hırslara ve menfaatçiliğe dair ikazlarda bulunuyor.