Ateş Yersu Gök
Beethoven’ın Egmont Uvertür’ünü kesinlikle birçoğunuz daha evvel dinlemiş veya duymuşsunuzdur. Fakat kaçınız bu bestenin Goethe’nin 1788 yılında tamamlamış olduğu Egmont isimli tiyatro oyunundan uyarlandığını biliyorsunuz?
Nitekim ben bu bilgiyi yakın bir vakitte öğrendim ve heyecanla çağına ve tüm vakitlere damga vurmuş olan bu iki sanatkarın tarihin tozlu sayfalarından çıkarıp yine var ettiği tarihi figürün, Kont Egmont’un üzerine yazmak istedim.
1500’lü yılların ortasında yaşamış olan Flaman bir asilzade ve general olan Egmont, Fransa’ya karşı İspanyollarla birlikte savaşmış ve bu savaştan İspanyol ve Flamanlar galip ayrılmıştır. Bu savaşı bağımsızlık uğruna vermiş olan Flamanlar, bu defa de İspanya Krallığı tarafından zincirlerle kuşatılmış, bekledikleri imtiyaz ve haklardan mahrum bırakılmışlardır. Bunun sonucunda bölgede isyanlar cereyan etmiş, halk İspanya Krallığına karşı örgütlenmeye başlamıştır. İspanya Hükümdarı II. Philip ölçülü bir siyaset gütmek yerine isyanı bastırması ve isyana kalkışanları cezalandırması için Alba Dükü’nü görevlendirmiştir.
İspanya Hükümdarının halkına karşı olan bu saldırganca haline karşı çıkmasına karşın Egmont, sadakatini muhafazaya devam etmiştir. İşlerin düzeleceğine olan inancından ve hükümdara olan bağlılığından, bir öteki asilzade olan dostu William’ın[1] yaptığı üzere yurdunu terk etmez. Hükümdarın buyruğuyla Hollanda’ya yönetici olarak atanan Alba Dükü’nün vazifeye gelir gelmez yaptığı birinci işlerden biri ise Egmont’u isyanın başını çeken önderlerden biri olduğu gerekçesiyle halkın önünde infaz ettirmek olur. Egmont’un mevti metanetle karşıladığına dair notlar ve infazının akabinde Flaman bölgesi genelinde isyanların büyümesi dışında elimizde fazla bilgi yok. Ancak elimizdeki bilgi tükenmeye başladığında hayal gücünün sihirli değneği harekete geçiyor ve bize Alman bir ozan aracılığıyla yeni bir Egmont sunmaya başlıyor:
Goethe, tıpkı Shakespeare’in tekraren defa yapmış olduğu üzere Egmont’ta tarihî bir kişiliği üniversal bir sorunun (Bağımsızlık) merkezine alarak, ‘gerçeklikten’ ve tarihi bağlamdan kasti olarak koparıyor:
“Oyunun konusu Hollanda savaşından (1556-1598) alınmıştır. Ne var ki Goethe tarihi bir oyun yazmak istemediği için II. Philippe’in İspanya’sına karşı ayaklanan Hollandalıların hikayesini bir geri perdesi olarak kullanmıştır.[2]”
Tarihteki Egmont’un 11 çocuğu varken Goethe’nin Egmont’unun sadece büyük bir aşkı var: Klare. Tarihteki Egmont’un son saatlerinde dahi başkaldırıya yeltendiğine dair bir iz yokken Goethe’nin Egmont’u bütün dünyayı hürriyet aşkına savaşmaya davet eder.
Bu kasti çarpıtmaya dair Goethe “Tarihin 11 çocuk sahibi, nahoş bir adam olarak naklettiği Egmont’u nasıl kahramanlaştırabilirim? Şairlerin tarihçi olmadığını unutmayalım” demiştir.
BEETHOVEN’IN OYUNA GİRİŞİ
Ama Goethe’nin oyununun gerçek kıymetine ulaşmasının bir öteki deha vasıtasıyla olduğunu söylemek hiç de yanlış olmaz. O denli ki Goethe’nin oyunu yazıldıktan sonraki periyotta büyük bir ilgiyle karşılanmamış, kısa bir zamanlığına da olsa unutulmuştu denebilir. Lakin bu unutma fazla uzun sürmeden, Beethoven Goethe’nin yardımına yetişir. Ve Goethe’nin Egmont’u bütün dünyada hürriyet aşkını sembolize eden bir karaktere ve senfoniye dönüşür. Bu birebir vakitte bir dehanın bir öteki dehaya hürmet göstermesidir. Beethoven Goethe’nin büyük bir hayranıdır[3].
Beethoven’ın yapıtın bestesini 1809-1810 yılları ortasında yazmış olması da tesadüf değildir. Bu devir bütün Avrupa’nın Napoleon Savaşları’yla önemli biçimde sarsıldığı ve yaklaşık on yıldır sürmekte olan savaşın bir gün sona erip ermeyeceğine kimsenin emin olamadığı bir devirdir. Napoleon’un gücü doruğa ulaşmıştır, neredeyse bütün Avrupa’nın hakimi pozisyonundadır. Ordusu Kutsal Roma Germen İmparatorluğu’nun resmen sonunu getirmiş, Prusya’ya ve Rusya’ya diz çöktürmüş, İngiltere’ye ise gözdağı vermektedir.
Beethoven’ın Napoleon’la olan ilgisi de hayli karmaşıktır. Fransız Devrimi’nin akabindeki devirde üstün askeri kabiliyetleri ve bu sayede elde ettiği zaferlerle öne çıkan, Cumhuriyetin ayakta kalmasını sağlayan Napoleon Bonaparte, Beethoven için bir vakitler Fransız İhtilalinin yegane mirasçısı, Avrupa’daki monarşiyi külliyen ortadan kaldıracak olan, atıyla dünyaya özgürlük götüren bir kahramandı. Bu hayranlığı onu meşhur 3. Senfonisi’ni Napoleon’a adayacak kadar ileri götürmüştü. 3. Senfoni’nin kapağına şunu yazmıştı: “Sinfonia Intitolata Bonaparte[4]”. Lakin kısa bir vakit sonra hayranının kendini imparator ilan ettiğini öğrendiğinde (Ve emellerinin de Avrupa’ya özgürlük getirmekten fazla tarihe ismini İskender, Caesar üzere kazımak olduğunun) büyük bir hayal kırıklığı yaşar ve şöyle bir serzenişte bulunur: “O da sıradan bir ölümlüden farksız artık! Şimdi insan haklarının tümünü ayaklar altına alacak, yalnızca hırsına nazaran hareket edecek; kendini tüm insanlardan üstün gören bir tiran olacak!”
Ve bunları söyledikten sonra kapağa yazdığı yazıyı siler, yerine kahramanlık manasına gelen Eroica’yı koyar. Egmont Overture, çabucak Eroica’nın akabinde gelir. Beethoven’un rastgele birini değil, Kont Egmont’u kahraman olarak bellemesi manidardır.
Egmont Uvertürü, Beethoven’ın bir vakitler idolü olarak gördüğü Napoleon’a karşı açtığı destansı bir savaştır. Dehanın yeni Napoleon’u gerçek bir halk kahramanı ve hürriyet aşığıdır.
Napoleon üzere kendisi bir ülkü olan özgürlüğü, ideali için bir araç olarak kullanıp Avrupa kıtası üzerindeki hakimiyetini savaşlarla arttıran bir fatih değil.
İSYANKAR RUHU EN BARİZ DIŞA VURDUĞU ESERİ
Goethe için ise Egmont, muhtemelen içinde daima yaşayan lakin açığa vurmaya çekindiği isyankar ruhu en bariz dışa vurduğu yapıtıydı.
Salah Birsel’in tabiriyle: “Egmont, Goethe’nin birinci büyük demonik tipidir. Lakin Egmont’un gücü tıpkı vakitte güçsüzlüğünü koyar ortaya. Siyaset kurnazlıkları ve ayak oyunları ona yolunu şaşırtır. Lakin İspanyollar tarafından yakalanıp mevte mahkum edildiği vakit mevte meydan okumaktan bile yılmaz. Hapishanede uyurken özgürlüğün Klare biçiminde kendine görünmesi de Egmont’a yeni bir ufuk açar. Özgürlük davasının kendi vefatından sonra bile yaşayacağına inanır artık. “
Gerçek Egmont nasıl biriydi? O gerçekten de Goethe’nin ortaya koymuş olduğu ve Beethoven’ın Napoleon’a alternatif olarak gördüğü üzere hürriyete düşkün, halkına gece gündüz hizmet eden bir Kont muydu yoksa bundan büsbütün bağımsız olan bir karakter mi?
Bunu asla tam olarak bilemeyeceğiz, bilmemize de gerek yok.
Emin olduğumuz tek şey Goethe’nin oyununun ve Beethoven’ın bu oyundan yararlanarak yarattığı Egmont Uvertür’ünün, bu iki sanatkarın ve ardından bütün dünyanın bağımsızlık hasretini yansıtmakta hayli başarılı olmuş olmalarıdır.
Yazımı Goethe’nin oyunun son sahnesinden bir alıntıyla tamamlamak istiyor; başı öne eğilmiş, gururu çiğnenmiş, haksızlığa uğramış, bağımsızlıktan ümidini kesmiş, coşkusunu yitirmiş herkesin bu satırlarda kendisini yüreklendirecek bir şeyler bulmasını diliyorum:
“[5]Egmont: Zafer tanrıçası sana yol gösteriyor! Denizin setlerinizi kırıp geçtiği üzere siz de zulüm duvarını delin, yıkın ve istibdadı, gasp ettiği toprakta boğup mahvedin.
(Trampetler yaklaşır)
Dinle, dinle! Bu ses ne kadar çok kereler beni savaş ve zafer alanında serbestçe yürümeye çağırmıştır! Yoldaşlar bu tehlikeli, ulu yola ne kadar keyifli çıkmışlardır! Ben de bu zindandan ulu bir mevte gerçek yürüyorum. Kendisi için yaşadığım ve savaştığım, artık de kendimi acılar içinde uğruna kurban ettiğim hürriyet için ölüyorum.
(Sahne tabanı, ellerinde baltalı mızraklar taşıyan İspanyol askerleriyle tutulur.)
Evet, çabucak mızraklarınızı sıraya koyun, saflarınızı kapayın! Beni ürkütmüyorsunuz. Ben süngü önünde, süngüye karşı durmaya ve her tarafım canıma susamış mevtle sarılı iken yürekli yaşayışımı iki kat daha süratle duymaya alışkınım.
Düşman seni her taraftan sarıyor! Kılıçlar parlıyor… Dostlar, yüreğinizi yükseltin! Ardınızda ana babalarınız, karılarınız, çocuklarınız var.
(Nöbetçileri göstererek)
Bunları hükümdarın boş bir kelamı yürütüyor, yürekleri değil! Sevgililerinizi kurtarmak için benim size örnek verdiğim üzere şevk ile can veriniz.
(O nöbetçilere ve art kapıya yanlışsız giderken trampetlere vurulur, perde iner, müzik tekrar başlar ve oyunu bir zafer senfonisi ile tamamlar.)”
Dipnot: Goethe’nin 1788 yılında tamamladığı oyun zafer senfonisiyle sona eriyordu. Lakin Beethoven’ın bestesiyle Egmont, gerçek zafer senfonisine kavuşmuş oldu.[6]
[1] William of Orange: Egmont’un vefatının akabinde gelen Seksen Yıl Savaşı devrinde Hollanda’nın bağımsızlık uğraşında değerli bir rol üstlenmiştir.
[2] Salah Birsel, Goethe, ışık…biraz daha ışık
[3] Karmaşık bağlantılarına karşın Goethe’nin de Beethoven’ın dehasına büyük hayranlık beslediğini söylemeden geçmeyelim.
[4] Bonaparte ismine Senfoni.
[5] Goethe, Egmont, Ulusal Eğitim Bakanlığı, Dünya edebiyatından çeviriler. Tercüman: Mediha ve Şerif Önay.
[6] Faruk Güvenç’in transferiyle: Uvertürün en başındaki dramatik giriş, İspanyolların çizmesi altında ezilen Hollanda’yı canlandırır. Ondan sonraki çabuk kısım ise özgürlük fikrinin uyanışı ve bağımsızlık savaşının patlayışıdır. Egmont’un boynunun vuruluşunu kemanlar canlandırır; bir anlık susmadan sona dua üzere kısa bir koral işitilir. Egmont’un vefatıyla bağımsızlık savaşı ve zafer önlenemeyecektir. Gerçekten uvertür “Zafer Senfonisi” ile sona erer.”
