İnancın Antroposen çağı: Habil ve Kabil

Abdullah Deveci*

Jeoloji bilimi dünyanın oluşumunu izleyen süreçleri jeolojik vakitler sınıflandırmasıyla inceler. Her vakit diliminde o vakit dilimine mahsus iklim ve yeni ortaya çıkan canlılar vardır. Aslında bahsedilen, evrimin en pür anlatımıdır. 2000 yılında kimyager Paul Crutzen ve biyolog Eugene F. Stoermer, süregelen yaşadığımız jeolojik çağa Antroposen isminin verilmesini önerdiler. Bu teklifin nedeni Homo sapiens ve hatta Neandertaller’in yaşadıkları etrafa müdahaleleri ile başlayan sürece işaret etmeleriydi.

Bir başlangıç oluşturma hali her dini inanışta gördüğümüz bir durumdur. Yunan paganizminde birincinin kaos vardı. Kaostan ilahlar türer, insan çok sonraları ortaya çıkar. Tek ilahlı dinlerde ise Tanrı’nın kendisidir her şeyin başlangıcı. Eski Ahit’te ilah gün gün ve sırasıyla cihanı ve hayatı yaratır, altıncı günde de insanı… Tek ilahlı dinler tarihi bakımından “Antroposen Çağ Âdem ve Havva ile başlamıştır” yakıştırması yapılsa yeridir. Doğal bunu söylerken bilimsel bilgiyle ve inanışı başka ayrı yerlere yerleştirmek gerekiyor. İnsanlığın vakit içinde oluşturduğu inanış eksenli bir kültürle, bu kültürü, çevreyi, doğayı ve cihanı araştıran bilimin bilgisi birebir değildir.

Eski Ahit’te anlatılanlara, Adem ve Havva’nın birinci çocuklarından itibaren bir kültür oluşturma gayreti olarak da bakılabilir. Bu aslında güçlü bir inanış oluşturma gayretidir. Bu uğraş tabiata müdahale ile başlar. İnanışlar bakımından tabiata müdahalenin en büyüğü Nuh Tufanı’dır. İnsan kötülüğünün cezalandırılması için gerçekleşen tufan aslında tabiata yönelmiştir. Nuh Tufanı inanışıyla tahayyül edilen yıkım bir meteorun düşmesiyle gerçekleşen doğal etrafın yıkımı kadar güçlüdür…

ESKİ AHİT’TEKİ HABİL VE KABİL

Tarım yapmak ve hayvanları avlamaktansa yanı başımızda tutmanın ekolojinin güçlü bir formda değiştirilmesinin birinci adımları olduğu biliniyor. Bu birinci adımların kutsal kitaplarda da bir karşılığı vardır. Eski Ahit’te Adem ve Havva’nın birinci oğlu Çiftçi Kain’le (Kabil) ikinci oğlu Çoban Abel’in (Habil) acıklı hikayesi fotoğraf ve heykel sanatında bir husus olarak çok sevilmiştir. Floransa Katedrali önünde yer alan vaftizhanenin Cennetin Kapısı olarak anılan doğu kapısında Kabil ve Habil’in hikayesi de yer alır.

Heykeltraş Lorenzo Ghiberti’nin 1425-1452 yılları ortasında döktüğü altın kaplamalı bronz kapı, muhafaza hedefiyle sökülerek Museo dell’Opera del Duomo’ya taşınmıştır. Vaftizhanede görünen kapı ise bir replikadır. Kapıda Eski Ahit’ten on hikaye betimlenmiş, en üstteki birinci panoda Âdem ve Havva’nın yaratılışı, bunun yanında da Habil ve Kabil hikayesinin kabartması yapılmıştır. Kardeş katlinin anlatıldığı bu panoda bahisle ilgili Eski Ahit’te geçen çabucak her şey gösterilmiştir.

Birbiriyle temaslı altı olay ve durumun anlatıldığı betimlemede en üstte ve solda çocuk Habil ve Kabil’i Âdem ve Havva’nın yanında görürüz. Burada gösterilmek istenen herhalde iki kardeşin anne ve baba sevgisiyle büyüdüğü olmalıdır. Bu tasvirin altında (solda ortada) Çoban Habil’i köpeği ile birlikte koyun sürüsünü otlatırken, solda en altta da Çiftçi Kabil’i bir çift öküzle toprağını sürmektedir. Panonun sağında üstten alta gerçek ise dramatik olay betimlenir. En üstte Habil ve Kabil’i allaha sunakta bulunurken görürüz. Bunun altında ortada Kabil’in kardeşi Habil’i öldürürken, en altta da lanetlenmiş Kabil’in seyahate çıkması gösterilmiştir.

Eski Ahit’te olaylar Tanrı’ya sunulan kurbanlarla başlar. Kabil yetiştirdiği ziraî eserlerden, Habil ise yetiştirdiği sürüsünün birinci doğanlarından ve yağlarından ilaha sunuda bulunur. Rab Habil’in sunusunu kabul eder, Kabil’in sunusuna bakmaz bile… Böylelikle Kabil’in kardeşine karşı kıskançlığı ve hasedi başlar. Sonunda da kardeşi Habil’i öldürür. “Kardeş katili Kabil’i lanetledi İlah. Her yerden kovulacaktı artık kardeş kanı içen. Toprak eser vermeyecekti ona. Serseri bir kaçak üzere dolaşacaktı daima.” (Tekvin, 4/1-5).

Ernst Gombrich’e nazaran, Ghiberti kendi çağının yeni buluşlarını reddetmeden Gotik sanatın kimi görüşlerine bağlı kalarak sanat üretmiştir: Her vakit ölçülü ve kolay anlaşılır. Yani onun yapıtı karşısında büyük his coşkunluğu yaşanmaz. Yapıtın konusu kaynağa bağlı kalarak ve fazladan bir yoruma gerek duymadan okunur. Barok Periyot sanatkarı Paul Rubens’in Habil ve Kabil fotoğrafında ise olay ağır bir his transferiyle betimlenmiştir.

Felemenk fotoğraf geleneğine bağlı Rubens’in bu fotoğrafında detaylara dikkat etmeseydik resmi bir hengame sahnesinden ibaret sanabilirdik. Ürkmüş ve canının bağışlanmasını dileyen Habil ile gözü dönmüş ve sopasını indirmek üzere olan Kabil’in ardında iki sunak bulunmakta. Bu sunaklardan birinde ateş tüttüğünü başkasında ise üzerindeki çalı çırpıya karşın ateşin yanmadığını görebiliriz. Ateşin yandığı sunak Habil’in, başkası ise Tanrı’nın yüzüne bakmadığı Kabil’in sunağıdır.

İncil’de Eski Ahit’te anlatılanlar tekrarlanır. Ayrıyeten İsa’yla benzerlikler kurulan Habil’e geniş yer verilmiştir. Habil’in İsa üzere çoban olması, pak ve hatasız olması, haset ve kıskançlık nedeniyle öldürülmesi Hıristiyanlık için kıymetli bir peygamber olmasının nedeni olmuştur. İsa onu peygamberler ortasında sayar (Matta, 23/35). Pavlus da Habil ile İsa ortasında benzeşen özellikleriyle karşılaştırmalar yapar (İbranilere Mektup, 12/24).

İSLAM COĞRAFYASINDA HABİL İLE KABİL ÖYKÜSÜ

Kabil ve Habil’in hikayesi Kuran’da Maide müddetinde (27-34) isim verilmeden anlatılır. Kuran’da detayları verilmeyen hikayenin tefsir ve kıssa (öykü) kitaplarında daha geniş anlatıldığı görülür. Bu kitaplara çokça rivayetler girmiştir. Rivayetlerden birine nazaran, Âdem ve Havva’nın her bir doğumda kız ve erkekten oluşan yirmi ikizleri olmuştur. Bir öbür kıssada yüz yirmi ikizden bahsedilir. Farklı sayılar veren diğer rivayetler de vardır. Evlilikler de çapraz olarak öbür ikiz kardeşler ortasında yapılırdı. Habil’in kız kardeşi ile Kabil, Kabil’in kız kardeşiyle de Habil’in evlenmesi gerekir. Fakat Kabil bu evliliği kabul etmez. Kabil, kendi hoş ikizi ile evlenmek ister. Husus babaları Adem’e gelir. Adem de oğullarına Allah’a birer kurban sunmalarını söyler. Kimin kurbanı kabul edilirse istediği evlilik gerçekleşecektir. “Hani her biri birer kurban sunmuşlardı” (Maide 27) diye başlayan müddette kurbanların ne olduğu belirtilmez. Kurbanı kabul görmeyen Kabil kardeşimi kesinlikle öldüreceğim der. Habil ise Allah’tan korktuğunu, karşılık vermeyeceğini söyler. Kabil yirmi yaşındaki kardeşini uyurken bir taşla başına vurarak öldürür.

Kabil kardeşini öldürdükten sonra ne yapacağını bilemez. Çaresizlikle ortalıkta dolaşırken, “Allah bir karga gönderdi, yeri deşiyordu ki ona kardeşinin cesedini nasıl örteceğini göstersin, eyvah, dedi: şu karga kadar olup da kardeşimin cesedini örtemedim ha! Artık pişmanlığa düşenlerden oldu” (Maide 31). Kuran’da ve rivayetlerde geçtiği biçimiyle mevzuyla temaslı Osmanlı ve İran kitap sanatında çok sayıda minyatür yapılmıştır. III. Murat devrinde Seyyid Lokman’ın 1583 yılında bitirdiği Zübdetü’t-Tevârîh (Tarihlerin özü/özeti) isimli yazmada Adem ve Havva’dan başlayarak III. Murat devrine kadar geçen olaylar anlatılır. Habil ve Kabil hikayesi minyatür fotoğrafıyla birlikte anlatılan olaylar ortasında yer alır.

Minyatürde Osmanlı giysileri içinde Âdem ve Havva ikiz çocuklarıyla bir arada resmedilmiştir. Fotoğrafın merkezinde Âdem ve Havva, etrafında da ikizlerin çapraz eşleştirme ile evlenmesi sağlanan çocukları yer alır. Çiftlerin memnunluk içinde oldukları el ele tutuşmalarından ve muhabbet içinde olmalarından muhakkaktır. Lakin sol alt köşede fotoğrafın genel havasından uzak bir erkeğin bir bayanı kolunu bükerek yere yatırdığı görülür. Bunlar Kabil ve ikizi Klima’dır (İklima). Kabil burada ikizinin evlilik için Habil’e gitmesini engellemeye çalışır. Ortadan geçen derenin öteki kıyısında ise sarı giysiler içinde şaşkın oldukları muhakkak olan Habil ve ikizi Liyuza ortalarında konuşurken gösterilmiştir.

Konuyla ilgili bir öbür minyatür I. Ahmet periyodunda Vezir Kalender Paşa tarafından hazırlanan Falname’de bulunan minyatürdür. Bu minyatürde tekrar Osmanlı giysileri içinde uyuyan Habil’in ağabeyi Kabil tarafından bir taşla öldürülmesi tasvir edilmiştir. Çiçekler açmış tabiatın içinde İblis de bir zirvenin akabinde gerçekleşen olaya bakmaktadır. 17. yüzyıl Osmanlı devrine tarihlenen Kısas-ı Enbiyâ (Peygamberlerin Kıssaları/Öyküleri) isimli yazmada da bir karganın toprağı kazarak meyyit bir vücudun gömülmesini
Kabil’e göstermesi tasvir edilmiştir.

MİTLERİN VE EDEBİYATIN HABİL VE KABİLLERİ

Habil ve Kabil hikayesinin dışında da öldürmeye varan aile içi düşmanlığın ve şiddetin çeşitli biçimleri mitlere ve edebiyata mevzu olmuştur. Aslında bahis erkeklik halleri ve şiddetin farklı görünümleridir. Orhan Pamuk, Oidipus hikayesiyle Antik İran’ın mit kaynağı Şehname’deki Rüstem ve oğlu Sohrap hikayesini karşılaştırarak doğu ve batı ortasında iktidar olma biçimlerinin farklılığına dikkat çeker. Oidipus hikayesinde oğul babayı Şehname’de ise Rüstem oğlunu öldürür.

Habil ve Kabil hikayesi için sınıfsal çözümlemelerden farklı toplum tiplerine göndermeler yapan çeşitli yorumlar yapılmıştır. Hikayenin kökeni için de tarihi kaynakların karşılaştırılmalı değerlendirilmeleri yapılmıştır. Pensilvanya Üniversite Müzesi’ndeki Nippur koleksiyonunda yer alan Sümer tabletleri ortasında yerle göğün tek bir kesimken daha sonra birbirlerinden ayrıldığını anlatan tabletler Eski Ahit’teki yaratılış anlatımlarıyla büyük benzerlik gösterir. Sümer ilahlarından Emeş ve Enten kardeşler tıpkı Kabil ve Habil üzere çiftçi ve çobanlık yaparlar. Habil ve Kabil’in hikayesine misal diğer bir Sümer mitinde aşk ve rahmet tanrıçası İnanna’ya âşık olan çoban yaradanı Dumuzi ile çiftçi rabbi Enkidu ortasında yaşananlar anlatılır. İnanna’ya aşık Dumuzi ve Enkidu İnanna’ya sunular sunarlar. İnanna Çoban Dumuzi’nin hayvan kurbanlarını beğenir ve onunla evlenir.

Kıskançlık ve haset kaynaklı aile içi şiddete Yusuf Peygamber örneği de verilebilir. Baba sevgisinin Yusuf’a yönelik ağır ilgisi ağabeylerinin Yusuf’u kuyuya atmasının nedeni olmuştur. Hem de öldürmek niyetiyle… Kardeş katline varan bu şiddet kültürü aslında o denli uhrevi değildir. Tersine tümüyle insani ve dünyevi bir kültürdür. Benzerlikler kurulacak daha çok hikaye ve mit var. Son olarak günümüzden Murathan Mungan’ın Kasım ve Nasır hikayesini de analım. Hikayede geçen töre zorlaması olarak kardeşin eşiyle evlilik, yaşanan hayal kırıklıkları, kardeşler ortası tutulan cenkler, iktidar olma hevesi içinde yanıp tutuşan erkeklik halleri Kabil ve Habil hikayesini anımsatır.

Hümanizm kavramının şimdi olmadığı vakitlerde Sofokles, Antigone isimli trajedisinde kahramanına “Dünyada birçok vahim şey var, lakin hiçbiri insan kadar vahim değil” dedirtir. Lacan bunun bir hümanizm eleştirisi olduğunu söyler ve hümanizmin kendi kendini yıkan boyutunu görmemizi ister. Sahiden de şu Antroposen Çağ’da hümanizm hakkında tekrar düşünmemiz gerekiyor. Hümanizm acıma ve empati duygusallığı ile sevecen bir fikir stili değildir. Emel Esin’in dediği üzere, “hümanizm, en genel manada insanı kainatın merkezi ve tercümanı addeden ve kainatı insan vasıtasıyla tefsir eden bir fikir sistemi”dir. İnsan merkezli olarak insanı ve her şeyi manaya ve pozisyonlandırma, insan davranışlarında hududu olamayan bir alaka sistemi oluşturuyor. İnsanın merkezde olduğu bir ömür, geri kalan kısmın yıkılmasını ve yok olmasını önemsizleştirebiliyor. Örneğin madenler için dağ zirve dümdüz edilebilir, su kirletilebilir. Zira insan edinimiyle ekonomik bedel üretiliyordur. Fabrikalar suları ve havayı kirletebilir, zira yalnızca ekonomik paha üretilmiyor tıpkı vakitte gelişme denilen şey gerçekleşiyordur. İnsanlığın büyük utkusu: Gelişme (!) Hümanist niyette doğal etrafın insan şuurundan bağımsız olarak var olmasının kıymet-i harbiyesi de yoktur.

Rönesans insanlığın treni kaçırdığı birinci durak değildi. İnsan-doğa münasebetinin insan-insan bağına dönüştüğü vakitlere kadar geri gidiyor berbatlığın insan zihnine sinmesi. Gençay Gürsoy’un Sovyetlerin çözülüş sürecinde şahit olduklarını, TSİP Kurucusu ve Genel Lideri Ahmet Kaçmaz’ın son vakitlerini anlattığı yazısı hüzünlü bir yazıydı. Gürsoy’un “Ahmet’in, benim çok âlâ anladığım ve yargıdan muaf tuttuğum ruh hali onu her türlü kirlenmenin sorumlusu olarak gördüğü insan soyuna karşı duygusal bir kopuşa sürüklemiş, bu hali kimi eski dostlarını ondan uzaklaştırmıştı. Bu yüzden bana nazaran Ahmet, aslında hak etmediği bir yalnızlık içinde, insanlığa küskün bir zarafetle, 26 Nisan 2021 günü sonsuz inzivaya çekildi” kelamlarını çok yeterli anlıyorum. Ve anladığımı her türlü yargıdan muaf tutuyorum. Ahmet Kaçmaz’ı galiba en âlâ Orhan Veli anlardı. Şairin Odamda isimli şiirinde derin iç problemi ve insanın kendisiyle hesaplaşmasını aktardığı dizelerden sonra tekrarladığı dizedeki üzere;

Kardeşini öldürüyor Kabil,
İçimde bir yalnızlık duygusu;
Ölüm kadar uzun yaz uykusu,
Sıkıntı ile geçilen kıyı.
(Ankara, Ekim 1936 / Varlık, 15)

*Sanat Tarihçisi, Eskişehir Okulu