Trabzon – Tarım, besin ve ekoloji alanlarında çalışmalar yapan akademisyen ve gazeteci Murat Büyükyılmaz’ın besin alanında derinleşen sıkıntıları ortaya koyduğu ve tahlil teklifleri sunduğu ‘Gıda Krizinden Besin Egemenliğine: Bir Yol’ kitabı, Biz Kitap Yayınevi tarafından yayımlandı. Büyükyılmaz, 4 yıla varan çalışmaların sonucu olarak ‘Gıda Egemenliği Hareketi’nin Türkiye’deki uğraşına katkı sunabilmek maksadıyla hazırladığı kitapta, herkesin tarım ve besin alanına ilgi ve iştirak göstermesinin gerekliliğini ortaya koymaya çalışıyor.
Türkiye’de besinin metalaştırılması ile tarım ve besin alanının sektörleşmesinin akabinde besin hakkının ve besin güvenliğinin ortadan kalktığı bir endüstriyel tarım ve besin krizi ortaya çıktığını belirten Büyükyılmaz, besin egemenliği uğraşının, yalnızca besin krizinin değil, tüm kent ve kır ömrünün krizine de tahlil yolu sunan bir arayış olarak toplumsal ömrün gündemine geldiğini tabir etti.
Büyükyılmaz’la kitabını konuştuk.
Dünyanın yaşadığı ve Türkiye’nin ekonomik meselelerle daha da derin hissettiği besin krizi için ‘Gıda Krizinden Besin Egemenliğine’ kitabı bize neler anlatıyor?
Sizin de belirttiğiniz üzere her geçen gün daha da derinleşen bir besin krizi ile karşı karşıyayız. Kitabımız, besin krizinin hepimiz tarafından gözlemlenebilen görüngülerinin ötesine, onun kaynaklarına uzanıyor; krizi ortaya çıkaran temel eğilim ve nedenleri irdeleyerek bütünsel ve ilişkisel bir formülle durumu ortaya sermeyi amaçlıyor. Daha açık söz etmem gerekirse, besin krizine dair kalıplaşmış ve ezberci telaffuzları yanlışsız bulmuyoruz. Kapitalist tarım ve besin sisteminin ortaya çıkışından gündelik hayatımızda karşılaştığımız tekil sıkıntılara kadar bir bütünlük içerisinde sıkıntıyı ortaya koymayı, yapısal tahlilleri besin üzerinde emeği ve hakkı olanlarla birlikte evvel tartışmayı, sonra da yaşama geçirmeyi amaçlıyoruz.
Biz diyorum, zira her ne kadar kitabın üzerinde benim ismim yer alsa da bu kitabı oluşturan bilgiler, tecrübeler, sorun tespitleri, tahlil teklifleri ve irade; bilim insanlarının, milletvekili ve belediye liderlerinden oluşan siyasetçilerin, bürokratların, tarım ve besin alanının öne çıkan isimlerinin lakin en çok da tarım ve besin alanını var edenlerin, yani çiftçilerin, tarım emekçilerinin, besin emekçilerinin katkılarıyla oluştu.
Özetle, besin krizini, kapitalist endüstriyel tarım ve besin sisteminin krizi olarak ortaya koyan kitap, bu krizden tabiatın, insanın ve tüm canlı ömrünün menfaatine bir çıkış yolunun olduğunu anlatıyor. Ve besin üzerinde emeği ve hakkı olanları, çıkış yolunu belirginleşmeye, besin egemenliği gayretini büyütmeye davet ediyor.
‘TARIM VE BESİN GELENEĞİ BİLİMSEL METOTLARLA GÜÇLENDİRİLMELİ’
Sağlıklı besin, tüketim, besin şirketleri, bu şirketlerin mali büyüklükleri, çalıştırdıkları çalışanlar çok büyük bir ekosistemler bütünü oluşturuyor. Herkese kâfi, sağlıklı ve ucuz besin periyodunun yine getirilebilmesi için hangi tahlilleri önemsiyorsunuz?
Gıda krizinin arkasında işleyen çok büyük ve detaylı bir bütünlük var. Ben ekosistem yerine makine demeyi tercih ederim. Doğayı ve emeği öğüterek kâra dönüştürmeyi amaçlayan, arkasında tahrip ettiği doğayı, sıhhatinden ettiği insanlığı, hayat bahtı tanımadığı canlılığı ve yok etiği beslenme kültürünü bırakan kocaman bir makine, hayatı öğüten bir mevt makinesi.
Neredeyse 4 yıla varan bir çalışmanın eseri olarak ortaya çıkan kitap, az önce anlattığım makineden kurtulmayı, tabiatın ve insanlığın da içerisinde yalnızca bir tıp olarak yer aldığı tüm canlı hayatını mümkün kılacak bir ekosisteme dönmeyi önemsiyor, öneriyor; bu ekosistemde ömrü yine mümkün kılmaya davet ediyor.
Elbette farklı seviyelerde pek çok tahlil önerisi kitabımızda yer alıyor lakin sanırım birinci söylenecekler ortasından iki adedini seçmem hakikat olacaktır. Birincisi; gıdayı sermaye birikiminin gereksindiği kârın elde edileceği bir meta olarak manipüle etmelerini engellemeliyiz. Dünya ölçeğinden mahallî seviyeye kadar irili ufaklı tüm sermayeden, şirketlerden besinimizi geri almalıyız. Bunun yolu, besin alanındaki tüm süreçlerde kelamın, yetkinin ve kararın besin üzerinde emeği ve hakkı olanların sahip olması formunda söz edebileceğimiz Besin egemenliğini tesis etmekten geçiyor.
İkincisi ise, kapitalist endüstriyel tarım ve besin sisteminin, öteki alanlardaki kapitalist sanayilerle birlikte tahrip ettiği tabiatın onarılmasını mümkün kılan bir üretim şekline, yani agroekolojiye geçişi mümkün kılmalıyız. Kadim tarım ve besin geleneğini bilimsel usullerle güçlendirerek hem tabiatın kendisini onarmasına müsaade etmeli ve bunu desteklemeliyiz, hem de çeşidimizin beslenme kültürünü ve sıhhatini onaracak bir hayatı inşa etmeliyiz. Zira biliyoruz ki kim olduğumuzu ve nasıl yaşayacağımızı, nasıl beslendiğimiz belirliyor.
Besin Krizinden Besin Egemenliğine, Murat Büyükyılmaz, 259 syf., Biz Kitap, 2023.Kentleşmenin denetimden çıktığı bir vakitte nüfusun aşikâr yerlerde birikmesi sonucu çok geniş toprakların tarım yeri vasfını kaybetmesine neden olduğunu görüyoruz. Çiftçi sayısındaki düşüş ve nüfus artışı, tarlada üretilen meyve-sebzenin tüm ülkeye dağıtılması için gereken lojistik takviyesi üzere problemler sağlıklı gıdayı ulaşılabilir olmaktan çıkarıyor. Bu sıkıntılar yumağı nasıl çözülmeli?
Çok büyük ve temel bir soru bu; benim kitapta referans verdiğim ve isimlerini andığım pek çok pahalı beşerden edindiklerimle fikirlerimi paylaşmamın ötesinde, bu coğrafyada kim için, ne için ve nasıl yaşayacağımıza dair kapsamlı bir tartışmayı gerektiriyor.
Türkiye’de kapitalizmin gelişimi ve yalnızca tarım ve besin alanında değil ömrün her alanında içerisine sürüklendiğimiz toplumsal yine üretim krizi ile birlikte tartışmamız gerektiğini düşünüyorum. Tahminen tekrar bir anahtar kavram ile düşünmeye başlayabiliriz; metalaşma. Şayet kapitalizmi toplumun gereksinimlerini, kâr elde ederek sermaye birikiminin sürekliliğini sağlayacak halde üretilen metalarla gideren bir sistem olarak tanım edersek, hem kentleşme ve göç meselesine hem de tarım ve besin sisteminin krizine uzanan bütünlüklü bir kıymetlendirme yapabiliriz. Çağdaş Türkiye’nin tarihini, kapitalizmin gelişimi olarak okuduğumuzda, kentleşme ve göç ile tarım ve besin sistemi ortasındaki bağlantıyı, yaşadığımız toplumsal tekrar üretim krizini de çözümleyecek bir düzlemde tartışabiliriz.
Kentler, kâr elde ederek sermaye birikiminin sürekliliğini sağlayacak formda metalar üretilebilsin diye inşa edildi. Beşerler, toplumsal ömürde hakim hale gelen metalaşma yolunda hayatta kalabilsinler diye kentlere göç ettiler ve emek gücü olarak bu kâr makinesine istekleriyle dahil oldular. Artık biz yaşamak için istek göstersek de o makine bize ömrümüz için gerekenleri sunamıyor, ulaştığı birikim düzeyi sebebiyle girdiği yapısal krizde ömrü öğüten bir mevt makinesinden diğer bir şey değil. İş cinayetlerinden gezegenin vefatına kadar her seviyede bundan ibaret.
Sorunuzdaki yumak sıkıntısına gelince; bu yumağı ya da diğer bir tabirle düğümü yalnızca çiftçiler, tarım personelleri yahut besin personelleri üzere tarım ve besin alanında emek gücünü satarak gıdayı var edenler değil, besin üzerinde hayattan kaynaklanan hakları da olanlarla birlikte çözebiliriz. Besin egemenliği ve agroekoloji, bu düğümü çözecek, hatta tabiri caizse bir kılıç üzere kesip atacak güce ve sertliği sahip. Yapmamız gereken tek şey doyumsuz kâr hırsından, kimyasal ve toksik pisliklerden oluşan bu düğümü kesecek kılıcı daima birlikte yükselterek hayatın yolunu açacak hamleyi yapmak. Aksi halde distopyalar yeryüzünün hakikati haline gelecek ve makine ömrü öğüterek mevt kusmaya devam edecek.
‘ÇAYA VE FINDIĞA EL KOYDULAR’
Siz de küçük çapta bir fındık üreticisisiniz. Fındık üreticisi uzun yıllardır büyük sıkıntılar yaşıyor. Evvelce fındık hasadıyla o yılın bütün harcamalarını halledebilen üretici şu anda gelir elde edemediği için bahçeye gitmekte kararsız kalıyor. Çay için de kota, gübre, maliyet üzere emsal sıkıntılar var. Fındık ve çay özelinde yaşanan problemleri nasıl görüyorsunuz ve tahlil olarak ne öneriyorsunuz?
Fındık üretimi yapılan coğrafya vakitle hayli genişledi ancak benim aklıma fındık dendiğinde elbette Trabzon Maçka geliyor. Kitapta da paylaştığım üzere, bu biraz da ferdî bir öykü. O yüzden biraz içeriden ve duygusal bir yanıt vermek isterim. Son yüzyılda Doğu Karadeniz olarak anılan coğrafya, yapısı prestijiyle güç, üzerini yurt edilmiş halklar ile ise öfkeli ve inatçı bir üne sahip. Binlerce yıllık tarihinde işgallere, dayatmalara maruz kalan ancak her şartta kültürüne, yurduna ve toplumsal bağlarına sahip çıkmış bir coğrafya.
Şimdi sorunuza gelebiliriz. Sıkıntı fındık yahut çay olduğunda sizce de garip bir durum yok mu? Yani kültürüne yurduna ve toplumsal bağlarına bu kadar düşkün bir halklar topluluğunun, sorun fındık ve çay olduğunda bu kadar teslimiyetçi, boşvermiş ve açık seçik ortadan duran sömürüyü kabullenmiş olması çok anlamsız.
Uluslararası inhisarlar, ve yerli işbirlikçileri fındığa ve çaya el koymuş; yani o yurdun toprağına, suyuna, emeğine, hatta direngenliği, yurt sevgisi ve inatçılığıyla övünen halkların geleceğine el koymuş ve büyük çoğunluk bunu kabullenmiş. Bu kabul edilemez bir durum ve bunu değiştireceğiz. Fındık ve çay, üreticilerin hakkını alarak insanca yaşayabildiği, tarım personellerinin insani şartlarda çalışabildiği bir durumda üretilebilir. Agroekoloji ve Besin Egemenliği çabasının en başta gelen alanlarından ikisi bu iki eser olabilir ve olmalı.
Fındık ve çay; hayvansal üretimden kopmuş, hatta çoğunlukla bir ayağı köyde öteki ayağı büyük kentlerde olan, coğrafyada süregelen tarihsel-toplumsal hayattan ayrılmış insanların üretimini sürdürdüğü eserler. Yani bu coğrafyadaki üretim alanlarında yerleşik olmayan bir çoğunluğun mülk, hak ve kelam sahibi olduğu lakin çiftçi olmadığı bir durumla karşı karşıya kaldık. Tahminen de bir manasıyla, fındık ve çay üreten, başka geçimlik besinlerini da yetiştiren, hayvansal ve bitkisel üretimin bütünlüğünün sözü olarak tarım yapan çiftçilerin mirasçıları olan hak ve belirli oranda da emek sahibi olan insanlardan bahsediyoruz. Hususun bir yanını bu ziraî yapıdaki toplumsal dönüşüm öyküsü oluşturuyor.
Diğer yandan ise, çay ve fındık, endüstriyel tarımın öteki alanlarında da olduğu üzere pek birçok iptal girdiler ve satın alınan emek gücü ile ham halde elde edilen ve tüccara, şirkete, devlete satılan bir birinci eserden ibaret. Bu türlü bir üretim faaliyetinden geçinmek elbette mümkün olamaz. Bankalardan milletlerarası tarım monopollerine, yerli tüccardan tarıma dayatılan kimyasal girdi kartellerine kadar herkes ziraî üretimden alabildiğinde pahası alıyor; üreticilere ise tabiri caizse üretimde yaratılan pahanın posası kalıyor. Ve deniyor ki, “Alın bu posa pahası, geçinin, üretmeye devam edip, ne yaparsanız yapın…” Bu kabul edilemez bir sömürü tertibidir ve artık kâfi demenin vaktidir.
İçerisinde hayat bulduğumuz tabiatla uyumlu, binlerce yıllık kültürlere ve kimliklere hayat talihi tanıyan, ziraî üretim ve besin üzerindeki kelamı ve kararı onun üzerinde emeği ve hakkı olanlara devreden bir dönüşüme gereksinimimiz var. Fındık ve çay üretirken tabiatla uyumlu olmak, hasatta ter dökenlerin hakkını ve insanca çalışma şartlarını sunmak, eserleri en pahalı haline kavuşana kadar emeğimiz ve dayanışmamızla geliştirmek ve besine gereksinim duyanlara kıymetiyle ulaştırmak mümkün, gerekli ve hatta artık mecburidir ve bunun bir yolu var.
Doğayla uyumlu, ziraî üretim üzerindeki kelamı ve kararı onun üzerinde emeği olanlara devreden bir dönüşüme gereksinimimiz var.
Doğu Karadeniz köylerinde çay ve fındık dışında büyük çapta eser üreticiliği yapılmıyor. Daha çok kendi tüketeceği eseri yetiştiriyor yaşayanlar. Lakin bu da giderek kayboluyor, üreticilik daha çok hobiye dönüyor. Bunun hangi sebeplerden kaynaklandığını düşünüyorsunuz?
Aslında tam da sorunuzda yer alan bir sözle başlıyor; her şey büyük. Türkiye üzere geç kapitalistleşen ülkelerin, erken kapitalistleşen ve emperyalizme evrilen ülkeler üzere güç ve imkana, tanınan sözüyle gelişmişliğe, kalkınmaya erişmesi için büyümek gerektiği anlatısıyla başladı her şey. Kalkınmak ve gelişmek için tarımın sanayileşmesi, nüfusun kentlere akması ve ucuz işgücü olarak sermaye birikimine ve büyümeye can vermesi istendi. Büyükler üzere güçlü olmak için daha çok büyümek gerekti. Büyük fabrikalar, büyük istihdam, büyük ziraî üretim, büyük tarım alanlarından büyük randıman ve hasat.
Bizi büyümek mahvetti desek yeridir. İşte bu büyüme yarışında köylünün, çiftçinin küçük gereksinimine ve binlerce yılın geleneklere uygun olarak gerçekleştireceği geçimlik tarıma yer yok. Dağ taş fındık, yer gök çay dikilecek; büyümek için tektipleşen ziraî üretim hakim kılınacaktı. Köylerde yaşayarak geçimin mümkün olmadığı şartları yaratan kapitalist sermaye birikiminin egemenliği, toplumsal imkanları ve devlet gücünü kâr ve birikim için koştu, “Milletin efendisi”; tüccarın, fabrikatörün, bankaların, tarım monopollerinin ve besin monopollerinin kölesi haline getirildi.
