Ömür Sezgin'in anısına: Türk Kurtuluş Savaşı ve Siyasal Rejim Sorunu

19 Kasım 2023 günü yitirdiğimiz, sevgili hocamız Ömür Sezgin’in anısına…

Murat Sevinç*

Anayasa tarihiyle ilgilenenler için en etkileyici devirlerden biri, Türkiye’nin 1918-1924 yıllarıdır. Pek çok açıdan çarpıcıdır kuruluş periyodu. Yapılanlarla, yapılmayanlarla. Kurucu babaların çabucak tüm hareketlerini meclislere onaylatmaya çalışmaları, savaş ve ihtilal sürecine dair her hususun şuralarda uzun uzadıya tartışılması, mebusların hiç olmazsa bir kısmının sahip olduğu bilgi birikimi ve tartışma seviyesi; ayrıyeten Mustafa Kemal’in pragmatist siyaseti, her adımı planlaması ve gayeye varan yoldaki inadı, cüreti, fırsatları üstün öngörüyle kullanabilmesi çok kıymetli. Çünkü 1920’lerde ne yapıldıysa, hangi sistemle yapıldıysa ve her ne yapılmadıysa, bugün sonuçlarını yaşıyoruz.

Mustafa Kemal Samsun’a çıkıp ‘Kurtuluş’u örgütlemeye başladığında, teslim olmuş bir devletin halkı çeşitli bölgelerde kendi yazgısına el koymaya başlamış, ‘yerel kongreler’ oluşturuyordu. Hasebiyle, “Türkiye’de doruktan inmecilik kuraldır” klişesi hiç olmazsa bu yıllar için çok tartışılır. Mustafa Kemal siyasi ve askeri olarak dağınık durumdaki isyanı örgütlemeyi başarabildi. O denli bir dönemki bu; bir yandan savaşmak için gerekli silah ve insan gücü toparlanmaya çalışılıyor, öteki yandan yeni bir devletin siyasal yapısının çatısı yaratılıyor. Kuşkusuz bu çatı yeni bir ‘siyasal rejim’ ve ‘ideoloji’ inşası demek. Evvel lokal, akabinde ulusal kongreler. İstanbul’daki Meclis’i belirli hususlar üzerinde ikna eforu ve Ankara’nın çabucak hiçbir talebini yerine getiremese de Misak-ı Milli’yi kabul etmiş bir Meclis-i Mebusan. 23 Nisan 1920’de Ankara’da açılan yeni meclis. 1921’in ocak ayında kabul edilmiş Kurtuluş Savaşı anayasası Teşkilat-ı Esasiye Kanunu. İktidarı yeryüzüne indirip ‘millete’ veren anayasa, birebir vakitte tarihimizin ‘yerel özerklikler’ tanıyan birinci ve son anayasa metni. Ve natürel ‘iki’ anayasalı yıllar. Zira 1921 kabul edilirken 1876 tarihli Kanunu Aslı hala yürürlükte (1924 Anayasasına dek). Kazanılan muharebeler, yapılan memleketler arası mutabakatlarla devletleşme yolunda atılan sağlam adımlar, saltanatın kaldırılması, Lozan görüşmeleri, meclis içindeki kümeler ortasında devam eden canhıraş gayret ve Mustafa Kemal’e dönük ağır muhalefet, Bolşevikler’den talep edilen yardım, İkinci Meclis’in kurulması, muhalefetin tasfiyesi, cumhuriyetin ilanı, hilafetin lağvedilmesi, 1924 Anayasası’nın kabul edilmesiyle lokal özerkliklerin terk edilip üniter yapının benimsenmesi ve Türk-Sünni yurttaşlığın kabulü… Baş döndürücü bir evre ve bir defa daha söylemek gerekirse: Her adım mecliste tartışılıyor, vekiller (bazen tahditle de olsa!) ikna ediliyor. O vekiller de vekil olduklarının ve öncelikle bir ulusu temsil ettiklerinin farkında.

Gel gör ki Türkiye’de rastgele bir şey tartışılamadığı ya da ismi tartışma olan her efor bir vakit içinde şu ya da bu ölçüde fanatizmle malul olduğundan, kuruluş yılları da hakkıyla ele alınamaz. Zira bir asır öncesinin gelişmeleri, günümüz terminolojisi/değerleriyle anlaşılmaya çalışılır ve herkes kendi fikrini doğrulayacak olayları cımbızla bulup çıkarır olup bitenden. Her satırını zevkle okuduğum Murathan Mungan’ın “Türkiye’de beşerler halkı olmak değil haklı çıkmak ister” dediğini hatırlıyorum. Çok yanlışsız ve tıpkı hastalık türlü tarih okuma ve yorumlarında da var. Kuşkusuz farklı ideolojilere mensup olanlar, olup biteni kendi dünyasından kıymetlendirir ve çok da doğaldır. Doğal olmayan, ‘sonu’ başından muhakkak tarih okuması merakı! Meğer bugünün yaşayanları bizler, sadece okur, anlamaya çalışırız. İlişkin olmadığımız bir vakit ve yerde olanları tekrar ve keyfimizce yazamayız. Hâl böyleyken sıklıkla kuruluş periyoduna dair birtakım yapıtları tanıtmaya çalışıyorum. Bugün yaşadığımız meselelerin kökeninde bir asır evvel yapılan tercihler ve sonrasında halının altına süpürülenler olduğu için. Kurtuluş Savaşı yıllarında çaba konusu olan hususların 2018 yılında canlı bir biçimde gündemi işgal edişi, kuruluştaki siyasal rejim tartışmalarından başka düşünülmemeli.

Bugün size (özellikle öğrenci ve genç araştırmacılara) önereceğim kitabın başlığı “Türk Kurtuluş Savaşı ve Siyasal Rejim Sorunu.” Müellifi Ömür Sezgin. Birey ve Toplum Yayınları’ndan 1984 yılında yayımlanmış. Ömür Sezgin, Mülkiye’de siyaset bilimi ve niyet tarihi derslerini veren Marksist hocamızdır. Son derece çetrefil bahisleri duru ve kısa biçimde anlatabilmesi karşısında hissettiğim hayranlığı itiraf etmeliyim. Bilen bilir, eski nesil hocaların bir kısmının en bariz özelliklerinden biri, yılların birikim ve tecrübesini ‘damıtarak’ sunma hasletleriydi. Bizlere önerdikleri de buydu. Olabildiğince sade, anlaşılır yazmak ve konuşmak. Natürel kelam konusu sadeliğe ulaşmak oldukça vakit alıyor. Ayrıyeten bir de ‘omurga’ gerektiriyor. İki yılda bir fikir değiştirmemek, hayatta ‘durduğu’ bir yer olmak. İşte sevgili hocamız Ömür Sezgin, bilgiyi damıtma, lafı boş yere uzatmama, anlaşılır ve ‘tutarlı’ olma hususlarında bizlere örnek olan hocalarımızdandır. Lakin gördüğünüz üzere, lafı uzatmamak konusunda kendisinden hiçbir şey öğrenemediğim çok açık!

Unutulmaya yüz tutmuş, birden fazla periyot çalışmasının dipnotlarındaki atıflarla fark edilebilecek bu bedelli kitap, yazının başında altını çizmeye çalıştığım heyecan verici 1920-1923 ortasını husus ediyor. Bu yıllar ortasındaki kritik eşikleri incelerken, genel olarak ‘muhalefetin’ niteliğini ele almaya çalışıyor. Önüne çok yalın ve can alıcı bir soru koyarak başlıyor işe: “İktisadi bakımdan geri, dinî ideolojinin hükümran ve halkın büyük çoğunluğunun klasik hilafet ve saltanat nizamına bağlı olduğu bir toplumda hangi şartlar altında yeni bir devlet biçiminin –cumhuriyetin- kurulabilmesi mümkün olmuştur?” Sahiden, nasıl?

Yazarın Kurtuluş Savaşı yıllarının satır ortalarına eğilmesinin nedeni sadece direniş hareketi niteliğinde oluşu değil, tıpkı vakitte siyasal rejim sıkıntısının her an gündemde kalmasıdır. Siyasal rejim tartışması/mücadelesi, büyük ölçüde Meclis’teki muhalefetin eylemelerinde besbelli hale gelir. Ömür Sezgin, çalışmanın başından sonuna dek, çok temel kimi hususlarda muhalif olanların karşı çıkış yol/yöntem ve lisanlarını ele alarak, temel sorunun her vakit yeni bir siyasal rejim için verilen çaba olduğunu ortaya koymaya çalışıyor.

Kitap BMM’nin (Büyük Millet Meclisi) kuruluşuyla başlıyor. Malumunuz, Misak-ı Ulusal kararlarını alan son Meclisi Mebusan’ın birtakım üyeleri İstanbul’un 16 Mart 1920’de işgali akabinde tutuklanmış; Meclis 18 Mart’ta çalışmalarını süresiz olarak erteleme kararı almış ve 11 Nisan’da Padişah buyruğu ile feshedilmişti. 19 Mart’ta (işgalden üç gün sonra) Mustafa Kemal ‘Vilayet, müstakil liva ve kolordu komutanlarına’ gönderdiği tamim ile ‘selâhiyeti olağanüstüyü haiz bir meclisin’ Ankara’da toplanmasını talep eder. Meclisin 23 Nisan’da toplanmasına karar verilir ve bunun üzerine Mustafa Kemal 21 Nisan’da Heyet-i Temsiliye ismine çeşitli kurumlara acele bir yazı gönderir. Sezgin, bu yazıyı ‘BMM’nin kuruluşu esnasında ülkede hâkim olan görüşü göstermesi bakımından olduğu üzere aktarma gereği duymuş. Düzgün yapmış. Zira kelam konusu ‘egemen görüş’ ve Mustafa Kemal’in örneğin İslam ideolojisine ve temsilcisi pozisyonundaki halife-sultana bağlılığına yapılan çok vurgular, uğraşın başlangıcındaki siyasal tercihleri/taktikleri sergilemesi açısından değerli. Çünkü sonrasındaki aylar ve yıllar, bu minval üzerine çekişmeyle devam ediyor. Üstte ‘Marksist’ olduğunu vurguladığım muharrir, kestirim edilebileceği üzere bu çabaya ait çözümlemelerini de birebir perspektifle, siyasal, toplumsal ve ekonomik şartları bütünlüklü biçimde göz önünde bulundurarak yapıyor. Kuşkusuz ve kaçınılmaz bir biçimde, 1960’ların sol içi kimi tartışma ve yanılgılarına da atıflarla. Bu yolu benimsediğinde, 1920’leri anlamanın yolu da öncelikle 19’uncu yüzyıl Osmanlı ıslahatçılığının niteliğini belirlemek oluyor. ‘Gelişen üretim güçlerinin siyasal seviyedeki yansıması manasına gelmeyecek’ bir ıslahatçılık. Bir diğer deyişle, “Çatışmanın devlet ile toplum ortasında olmayıp devlet aygıtı içinde olduğu” gerçeği. Batı ile karşılaştırıldığında, Osmanlı-Türk çağdaşlaşmasının niteliğini belirleyen bu farklılık sonraki on yıllara damga vuruyor. Sezgin’in tabiriyle:

“…Saltanat rejimi ile toplum ortasında temel bir çatışma kelam konusu değildir. Ve bu nedenledir ki Meşrutiyet ve burjuva ideolojisi, saltanat ve dinî ideoloji karşısında güçsüz kalmıştır. Bununla birlikte, burada açıklamadığımız muhakkak şartlar altında başarılı olabilmiştir. Bu türlü bir durumda, elbette güç ögesi öne çıkmış, bu da orduyu ve ordu içindeki çatışmaları belirleyici olmak seviyesine çıkarmıştır. Devlet katında gerçekleşen ‘burjuva devrimi’ (1908), ideoloji gereği halk kitlelerini siyasete katılmaya zorlamıştır… Lakin, kanımızca, daha sonraki gelişmeleri belirleyecek olan temel çatışma, 1908’in üstte işaret edilen niteliğinden kaynaklanan çatışmadır: siyasi seviyede saltanat/meşrutiyet, ideolojik seviyede ise dinî ideoloji/aydınlanma ideolojisi çatışması.”

Yazar, birinci büyük ayrışmayı böylelikle tespit edip iki çizginin temsilcilerinin 1920’lere dek izini sürüyor. Münasebetiyle 1920’lerde kuruluş etabında ortaya çıkan ideolojik çatışmanın kökenleri ve aldığı yolu takip etmek mümkün hale geliyor. ‘Muhafazakâr’ ve ‘inkılâpçı’ iki ‘telâkkinin’ çarpışması. Bu çarpışmada, iki küme vakit zaman birebir kavramları sahipleniyor (hakimiyet-i ulusala gibi) ki bilhassa savaş/kurtuluş basamağındaki ‘uzlaşma’ bu biçimde mümkün oluyor. Örneğin birinci muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası da kuruluşunu hakimiyet-i ulusala kavramına dayandırmıştır. Lakin bu durum ‘kurtuluş’ sürecinde geçerli. Sıra ‘kuruluşa’ geldiğinde, farklar belirginleşiyor. Ömür Sezgin’in sözcükleriyle, “…Mustafa Kemal ve taraftarları nazarında, hakimiyeti ulusala, öngördükleri yeni iktidarın hukukî desteğidir, ‘muhafazakârlar için ise hilafet ve saltanat makamının korunmasının garantisidir.” İşte bu iki görüş mecliste değişik vakitlerde ve farklı mevzular görüşülürken ortaya çıkmıştır. Sezgin ana sınırlarıyla bu çatışmaları izliyor. Mustafa Kemal ve liderliğindeki kümenin pragmatizmleri, atılan her adımda ittifak siyasetine gösterilen itina, vakti geldiğinde ve güçlü hissedildiğinde radikal kararlarla o ittifakların dağıtılması ve verilen sert iletiler, Mustafa Kemal’in daha evvelki yazılarda kelam ettiğim idare biçimi tercihleri (örneğin meşrutiyetten ve uzun mühlet güçler ayrılığından pek hazzetmemesi, hatta oldukça okuduğu Jean Jacques Rousseau’yu ‘deli’ olarak tanımlaması gibi!), saltanat ve hilafetin lağvedilmesi sürecindeki sabır ve kararlılığı, Meclis’teki ‘İkinci Grup’ ile yaşanan sert polemikler ve önemli muhalefet, Lozan aylarındaki tartışmalar, Halk Fırkası’nın doğumu, 1923 seçimlerinde muhalefetin (İkinci Grup’un) tasfiyesi…

Sezgin, her kritik eşikte, ismi bazen konulan bazen konulmayan ideolojik savaş yaşandığını ve yeni siyasal rejimin kelam konusu çatışma içinde filizlendiğini anlatıyor. Bu ortada, örneğin Bolşeviklik tartışmasına dair sayfalar bilhassa ilgi cazibeli; zira bilindiği üzere Kurtuluş Savaşı yıllarında BMM ile Bolşevik devrimcilerle kurulan yakın ilgiler (meşhur Taksim anıtında Mustafa Kemal’in gerisinde iki Bolşevik kumandan olduğunu unutmayalım!) daima tartışma/merak konusu olmuştur. Sezgin, Mete Tunçay’ın çalışmasına da yaptığı göndermelerle, savaş esnasında Anadolu’da ve BMM’deki Bolşevik tesirinin, hiç olmazsa kimi yazarlarca abartıldığı ölçüde olmadığı kanısında. Uzun uzadıya irdelenen bahsin bir yerinde, Ömür Sezgin’in BMM’de Bolşevikliğin bazılarının argüman ettiği üzere ‘egemen görüş’ olmadığını anlatabilmek için verdiği örneği aktarmak istiyorum. Bu, o periyotta Türkiye’nin ne halde olduğunu sergilemesi açısından da, 2000’li yılların terminolojisiyle/kavramlarıyla 1920’leri zalimce eleştirmenin garipliğini fark etmek açısından da güzel bir örnek: “Ayrıca, frengi ile uğraşta bayanları ve genç kızları hekim muayene edebilir mi, edemez mi? konusunda tartışmaların haftalar, hatta aylar sürdüğü ve büyük arbedelere sahne olan bir Mecliste, herhalde Bolşevikliğin en kıymetli cereyan olduğu ileri sürülemez.”

Evet, Kurtuluş Savaşı, iki farklı ideolojiye sahip güçlerin belli şartlarda uzlaşmasıyla gerçekleşti. Sonraki süreçte var olan uzlaşmazlıklar barizleşti, çaba sertleşti. Sorun sırf bir iktidar sorunu değil, siyasi rejim, yeni devlet biçimiydi. Ömür Sezgin, toplumsal yapıya hakim olan güçlerin siyasi seviyedeki temsilcilerinin neden etkisiz kaldığını anlamak için probleme, ‘siyasi, iktisadi ve ideolojik düzeyler’ ortasındaki münasebetler çerçevesinde yaklaşıyor.

Son kelamı, Ömür Sezgin’in bugün için de çok şey söz eden cümlelerine bırakalım: “…Ancak, üstte kısaca belirttiğimiz şartlar altında cumhuriyet idaresi fiilen ve hukuken kurulmuş olmakla birlikte, şimdi toplumun maddi yapısında, hasebiyle ideolojik yapısında esaslı değişiklikler kelam konusu değildir. Yeni devlet biçimiyle klasik toplum yapısı ortasındaki çatışma, cumhuriyetin ilanından sonra da, diğer biçimler altında tekrar ortaya çıkmakta gecikmeyecektir.”

Anlamlı değil mi? Görünen o ki laik, demokratik ve eşitlikçi cumhuriyeti hâlâ kuramadık. Neden kuramadığımızı ve nasıl kurabileceğimizi yeniden ‘siyasi, iktisadi ve ideolojik’ seviyeler arsındaki ilgiler bağlamında, tekrar tekrar düşünmekte, tartışmakta, sorgulamakta büyük fayda var.

Kitabı bir yerlerden tedarik edip okumanızı öneririm.

*Akademisyen

***

(Bu yazı birinci olarak 4 Ocak 2018’de Gazete Duvar’da yayınlanmıştır.)