- “Hedeflerden biri unsur 101. Cumhurbaşkanının misyon müddeti 2 periyot ve 5 yıl. Bu sonu yalnızca Tayyip Erdoğan şahsında kaldırmak istiyor olabilirler. Çünkü artık bu sona ait mazeretler tükendi.”
- “50 artı 1, iki turlu çoğunluk sistemi de anayasadan kaynaklanıyor. Bunu da yüzde 40, 45’e indirmek isteyebilirler. AKP’nin iktidar talihini artıracak bir değişiklik yapılmak isteniyor olabilir.”
Anayasa hukukçusu Prof. Dr. Şule Özsoy Boyunsuz Cumhuriyet’in sorularını yanıtladı.
- Mevcut anayasa kaç kere değişti, “Darbe Anayasası” olarak isimlendirilen mevcut anayasadan o periyoda ilişkin kaç husus var?
177 husus toplam 19 defa değişti ve 180 farklı husus düzenlemesi yapıldı. Yani 177 unsurlu bir anayasa 180 farklı unsurla değiştirilmiş oldu. Bir cins dönmüş desek yanlış olmaz yani. Tabi hepsi değişmedi ancak birtakım unsurları birden fazla değiştirilmek suretiyle 180 farklı unsur düzenlemesi gerçekleşti. Darbe anayasasından geriye pek bir şey kalmadı lakin otoriterlik sivil de olabilir. Kelam konusu 19 değişiklikten 12’si AK Parti devrinde yapıldı. Toplamda 140 husus düzenlemesi yaptılar. Yani değişikliklerin çok büyük bir kısmı AK Parti devrinde oldu.
- AKP’nin değişiklikler neler oldu?
Ben AK Parti periyodunda yapılmış olan anayasa değişikliklerini üç kümeye ayırarak inceliyorum. Birinci gruptakiler, temel hak ve özgürlükleri bir nebze daha milletlerarası standartlara yaklaştırmaya yönelik değişikliklerdi. Bunlar, çoğunlukla AB’ye üyelik sürecinin hızlandığı ve Kopenhag kriterlerini karşılamak istediğimiz, AKP’nin birinci devirlerinde yapılan değişikliklerdir. 2004’de AY 90. md eklenen temel hak ve özgürlüklere ait memleketler arası kontratlara, kanunlarla çatışmaları halinde üstünlük veren düzenleme ya da vefat cezası yasağının istisnalarının kaldırılması üzere değişikleri bunlara örnek verebiliriz. Bu kümeye dahil edebileceğimiz düzenlemelerin kimisi de karma hedefler taşıyan anayasa değişikliği paketlerinin içine eklenmişti. Örneğin; 2010’daki anayasa değişikliği paketi içinde ferdi müracaat hakkı da vardı… Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi önündeki davaları ve ihlal kararlarını azaltmayı amaçlıyordu. Bugün artık bu maksatlar bütünüyle terkedildi ve farklı bir yola sapıldı.
SİYASİ MENFAAT DEĞİŞİKLİKLERİ
İDEOLOJİK MOTİVASYON
Üçüncü kümedeki anayasa değişiklikleri ise daha uzun vadeli, ideolojik motivasyonu da olan düzenlemeler. Kendi dünya ve devlet görüşlerini kamu gücünü kullanarak dayatabilme, kamu kaynaklarını hesap vermeden kullanabilme gücünü tesis etmek hedefi taşıyan kararlar bunlar. Bir kısmı 2015 sonrasına denk düşüyor lakin öncesinde de varlar. Bu kategoride rakiplerini elimine etmek, rekabetçi otoriterliği ve o patronajı, neopatrimonyal yapıyı tesis etmek üzere, hükümet sistemi başta olmak üzere, yargı üzerinde ve hükümet sistemine ait olarak getirdikleri kurallar var. Bunların içine 2010 paketinin bir kısmını da katmak lazım. Zira orada Yargıçlar, Savcılar Yüksek Şurası ve AYM’yi ele geçirmeye yönelik kararlar vardı. Buna literatürde court packing (mahkemeyi paketlemek) deniyor. Türkçe manası şu: Mahkemenin üye sayısını ya da yapısını değiştirip kendine yakın üyeler atayarak çoğunluğu ele geçirmek ve dolaylı olarak içtihatların değiştirilmesini sağlamak.
Tüm bunlara bakarak yüklü olarak ikinci ve üçüncü kategorideki değişiklerin AKP devri anayasacılığına rengini verdiğini söylemek yanlış olmayacaktır.
- Şu an AYM üyelerinden kaçı Abdullah Gül’ün atadığı isimler?
Hepsi AKP devrinde atandı ancak Abdullah Gül periyodunda atananlardan üç kişi var. Oburlarının hepsini Tayyip Erdoğan atadı.
- Peki bu üç üyenin değişmesine ne kadar kaldı?
Yalnız şöyle ki Abdullah Gül tarafından atanmış olsa da Tayyip Erdoğan başbakandı ve bu tekrar AK Parti devriydi ve zannedilmesin ki Abdullah Gül tarafından atananların tamamı özgürlükçü ya da Erdoğan tarafından atanan yargıçların içinden anayasal hakları savunan çıkmıyor. Ben yargıçları o halde kategorize etmek istemem lakin şu son krizi ele alırsak, Gül’ün atadığı Muammer Topal Can Atalay için ihlal yok derken, Erdoğan tarafından atanan Yusuf Şevki Hakyemez ihlal var diyebiliyor. Yani birebir örtüşme yok.
- Peki bu yargı krizi sizce şuurlu mi çıkartıldı?
Öyle olduğunu düşünüyorum. İki nedeni var. 2024’te üç üyenin misyon müddeti doluyor.
- Abdullah Gül’ün atadığı üyeler mi?
Hayır. Gül’ün atadığı bir üye de var galiba içlerinde.
Ama şöyle söyleyeyim ben Gül’ün atadıkları yahut Erdoğan’ın atadıkları olarak bakmıyorum. Muhalif yani daha özgürlükçü düşünenler ile iktidarın isteği doğrultusunda hareket edenler olarak bakarsak; iktidarın isteği doğrultusunda hareket eden bir üye ve muhalif kanatta yer alan daha özgürlükçü olmaya çalışan iki üyenin vazife mühleti doluyor. Yani Can Atalay kararına imza atan iki üyenin de vazife mühleti bitiyor. Mahkeme lideri Zühtü Arslan da bu iki üyeden biri. Biliyorsunuz ki eşitlik halinde liderin oyu geçerli oluyor. Yani kısa müddet içinde Mahkeme çoğunluğunu yine tanzim etme gücü Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın eline geçecek esasen. İçtihatlar da bununla birlikte değişebilecektir.
‘AMAÇ ÜZÜM YEMEK DEĞİL’
İkincisi de Anayasa Mahkemesi’nin Atalay Kararı; milletvekili dokunulmazlığının istisnası olarak gösterilen AY 14.maddesindeki hakkın berbata kullanılması manasını taşıyan hareketlerin neler olduğunu Yargıtay kendisi belirleyemez, bunu TBMM Anayasaya uygun bir kanunla belirlemeli diyor. Yani iki yıl evvel bunu söylemişti zati ve bir kanun çıkarılmadı. Bu tarafta bir kanun yapılarak husus çözülebilecekken olayın bu safhalara taşınması emelin üzüm yemek olmadığını gösteriyor.
- O vakit bu kriz neden çıkarıldı?
Ben bunun bir fırsata çevrildiğini düşünüyorum. O denli anlaşılıyor ki AKP-MHP iktidar koalisyonuna dayanak veren farklı, ideolojik yapılar ile çıkar kümeleri ortasında bir güç çabası var. Bu kümelerin, tarikat ve cemaat yapılarının yargı içinde de uzantıları bulunduğu argümanlarını duyuyoruz. . Yani yargı içinde siyasal, tarikat, cemaat temaslarına nazaran, ideolojilere nazaran kümeleşme ve örgütlenmeler bulunduğu uzun müddettir söyleniyor. Kendi içlerinde kümelere ayrılmışlar ve birbirleriyle çaba ediyorlar.
- Yani asıl çatışma Cumhur İttifakı’nın içinde mi?
Tabii, evet. O iç çatışmanın yargı içindeki yansımasını görüyoruz. “İstanbul kümesi, MHP’ye yakın kümeler, hak yolcularla çatışıyor” üzere şeyler duyuyoruz. Natürel bunları birebir bilmem mümkün değil. Söylenilenlerden, duyumlardan anlaşılan bu. Zira zati bunların hepsi AK Parti tarafından belirlenmiş yargıçlar. Münasebetiyle kendi içlerindeki gayret dışa vuruyor üzere görünüyor.
- Yerel seçim öncesi gündem değiştirme diyenler de var…
Çok beklenen. Mahallî seçimleri daha güvenlikçi telaffuzlarının eksenine sıkıştırmak, seçmenlerinde daima devletin güvenliği bize bağlı algısı oluşturabilmek, özgürlükleri tehlikeli göstermek isteniyor olabilir. Bahçeli’nin AYM lideri Kandil’e çıksın söylemi üzere tavırlar bunu yansıtıyor. .. Siyaset bilimciler bilirler. Onların literatüründen benim de öğrendiğim bir şey. Güvenlik odaklı olarak seçimlere girildiği vakit seçmen daha az liberal hal sergiliyor.
Yani daha muhafazakar oy kullanıyor. Tartışmaları ulusal güvenlik, yabancıların oyunları, ulusal yargı-milli olmayan zillet yargısı eksenine çektiğinizde, insanları gerçek problemlerden uzaklaştırıyorsunuz.
- Yerel seçimde bu krizin Cumhur İttifakı lehine sonucunu görebilir miyiz?
‘KORKUYOR OLABİLİRLER’
Öte yandan bir tarafıyla şu da olabilir; Her ne olursa olsun Seyahat tutukluları salıverilmesin. Hukukun altını üstüne getirsek de bu insanları içeride tutalım ve tutalım ki bir daha Seyahat gibisi olaylar yaşanmasın. Toplumsal sokak hareketlerinden insanları korkutmak istiyor olabilirler ya da kendileri çok korkuyor olabilirler.
- Tek bir krizle birden fazla maksat mı kelam konusu?
Yani bir istikameti gündemi değiştirip insanların gerçek sıkıntılardan uzaklaştırmak, sağ seçmeni konsolide etmek. Bir istikameti de kısa vadeli gereksinim duyabilecekleri anayasa değişikliklerine taban hazırlamak. Seçimlerden evvel ittifak kurdukları tarikat ve cemaatlere bir ekip anayasa kararlarıyla kelamlar verilmiş olabilir. Bunları tatmin etmeye çalışabilirler.
Gerçek problemlere, gerçek tahliller üretemeyen bir iktidar ne yapar? İdeolojik bir eksende kutuplaşma yaratarak seçmeni bir ortada tutmaya çalışır ve baskı üretir. Baskı üretebilmek için de yargının temel hak ve hürriyetlere ait kararlarına tutunmaya çalışan, özgürlükleri müdafaaya çalışan yargıçları sindirip korkutup bastırmaya çalışırsınız. Zira istek üretemeyen baskı üretir. Bu neopatrimonyal bir rejim. Münasebetiyle anayasa tartışmaları da tam da buna denk geliyor. Ben tartışmanın tek bir eksende yürütüldüğünü düşünmüyorum. Hepsi bir ortada.
Bir de biraz önce yaptığım gruplamalarda AKP anayasacılığının çoğunlukla kısa vadeli siyasi gereksinimler ve daha uzun vadeli, ideolojik motivasyonlu, güç devşirmeye yönelik bir eksende ilerlediğini söylemiştim. O vakit kısa vadede siyasi çıkarlarına pürüz olabilecek anayasa kararları neler olabilir, buna bakmalıyız. Onlar değiştirilmek isteniyor olabilir. Ayrıyeten orta ve uzun vadede ideolojik olarak, yerleştirmek istedikleri neo-patrimonyal rekabetçi otoriterliği pekiştirmek tahminen rekabetçilik ögesini daha da yok etmek ve ideolojik legallik kaynağını yani demokratik ulusal egemenlikten teokratik egemenlik anlayışına kayış üzere, değiştirme emelleri bulunabilir. Bunlara da bakmak gerekir.
- Hedeflerinin ortasında Cumhurbaşkanının misyon mühleti olabilir mi sizce?
Şüphesiz ki kısa vadeli siyasi çıkarlar bunu gösteriyor. Münasebetiyle maksatlardan biri unsur 101. Unsur 101 Cumhurbaşkanının misyon mühleti 2 devir ve 5 yıl. Bu sonu yalnızca Tayyip Erdoğan için, Tayyip Erdoğan’ın şahsında kaldırmak istiyor olabilirler. Yalnızca bu da değil, orada bir seçim sistemi tanımı de var. Yüzde 50 artı bir, iki turlu çoğunluk sistemi de anayasadan kaynaklanan bir durum. Bunu da yüzde 40, 45’e indirmek isteyebilirler. Hem Cumhurbaşkanlığı periyot kısıtlaması çünkü artık bu hududa ait mazeretler tükendi, hem de seçim sistemi. AKP’nin iktidar talihini artıracak bir değişiklik yapılmak isteniyor olabilir. Bu hiç şaşırtan olmaz.
- Şu ana kadar istedikleri neyi yapamadılar?
Daha uzun vadeli maksatlar neler olabilir sorusunun yanıtını ararken sizin sorunuz çok değerlidir. Artık birinci dört husus değiştirilemez Cumhuriyetin nitelikleri her ne kadar kağıt üzerinde kalsalar da anayasadan silinemedi.
- “İlk dört madde” dediniz, yeni anayasada o denli bir risk var mı?
Yeni anayasa yaparken bir evvelki anayasanın anayasa değişikliğini sınırlayıcı kararlarıyla bağlı değilsiniz. Büsbütün hukuk ötesinde bir alandasınız.
- Peki iktidarı ne bağlayacak bu türlü bir durumda?
Türkiye’nin taraf olduğu temel hak ve hürriyetlere ait mukaveleler bağlar. Onun dışında 1982 anayasasının mevcut kararlarına bağlı olmadan yapar.
- Yani ‘değiştirilmesi teklif dahi edilemez’ denilen hususlarla de oynanabilir mi?
Tabi, zira yeni anayasa yapıyor.
‘BİZ YAZDIK’ OLMAZ’
- Peki nasıl olacak?
Bunu kabul ettirebilirse, demokratik anayasa olabilmesi için anayasayı yazan, yapan demokratik olarak seçilmiş bir kurucu meclis olması lazım. Çünkü yeni anayasa yapma gücü milletindir. Tüm milleti temsil gücüne sahip bir kurucu iktidar olmalıdır. Yani yalnızca iki partiden oluşan bir Kurucu Meclis süreci demokratik yapmaz. “Anayasayı yapacak bir Kurucu Meclisi yok, biz başka bir Kurucu Meclis seçmeyeceğiz. Bu Meclis ile yapacağız” diyorsanız, bu bütünüyle yeni bir anayasaysa şayet onun yollarını belirlemeniz gerekiyor. Ona bir yol bulmak lazım. “Biz AK Parti’de oturduk 3-5 kişi yazdık, bir metin çıkardık bunu referanduma sunuyoruz’ derlerse, bunun demokratik olmayacağı, otoriter bir anayasa yapıcılığı olduğu netleşir. Yani topluma dayatma halinde olacaktır. Demokratik anayasa imali, tüm toplumsal bölümleri kapsayan iştirak, müzakere, pazarlık, uzlaşma süreçlerini içermelidir. Muhaliflerin, gazetecilerin hapsedildikleri baskı ortamlarında zati demokratik anayasa üretimi süreçleri işletilemez.
- Böyle bir durumda referanduma gitmek ne kadar gerçek?
Demokratik meşruluğunuzu bir yerden almanız lazım.
Türkiye’de gerçek bir demokrasi yok, bir hür tartışma ortamı, örgütlenme özgürlüğü, söz özgürlüğü yok. Bizde rekabetçi otoriterlik var.
AKP ve MHP’nin kendi siyasi çıkarlarını ve dünya görüşünü toplumun tamamına dayatmak için yapılacak olan bir anayasa demokratik bir anayasa esasen olmaz. Referandum da fakat plebisiter bir dayatma aracı olur.
- O halde demokratik bir anayasa ne kadar mümkün?
Türkiye’nin kutuplaşmış ikliminde demokratik bir anayasa yapmak için gerekli olan müzakere, pazarlık, tartışma, iştirak süreçlerine müsait bir ortam yok.
Toplum korkuyor, toplum sinmiş, sindirilmiş durumda. Burada demokratik bir anayasa süreci olmayacağı açık. İkincisi bu anayasanın en sorunlu unsurları Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine ait. “Onlara dokunmayacağız” derlerse, geriye hak ve özgürlükler kalıyor. Birinci üç maddeyi canımızın istediği üzere boşaltalım. Muhtemelen kağıt üzerinde bile artık laiklik prensibinin durması, hukuk devleti prensibinin durması rahatsız ediyor onları. Kağıtta bile görmek istemiyorlar. Zira bir yerde bir yargıç çıkıyor ve “Bizim anayasamız böyle” diyor.
- Rejim değişikliğinin adımlarını mı göreceğiz?
Rejim aslında değişti. Türkiye esasen demokrasiden çıktı.
Ama demokrasiye dönüşün çok daha sıkıntı olabileceği, daha ileri seviyede baskının görüldüğü öbür bir cins rejime gerçek ilerleyebilir. Bunu yeni anayasada yapabilirler. Demokrasinin iki şartı var. Bir; egemenlik sekülerleşecek. Hukuk Meclis tarafından yapılacak, laiklik olacak. İki; seçimler adil ve özgür yapılacak. Adil ve özgür olmayan bir ortama demokrasi demiyoruz. İçinde baskı, dayatma, ceberutluk bulunan rejimler oluyor; otoriterliğin farklı tonları oluyor. Gün be gün bu baskı daha da artacak. Bunu da resmiyete dökecekler.
- Ne vakte kadar baskı artmaya devam edecek?
Birileri ‘dur’ diyene kadar baskı artmaya devam edecek. Ve muhalefetin gerçek sıkıntıları tartışma kapasitesini sınırlamak, kendini kederini anlatıp seçmene ulaşmasını engellemek için birtakım formüller geliştirecekler. Maalesef şu an durum bu türlü görünüyor.
‘MUHALEFET PAZARLIK DAHİ YAPMAMALI’
- Peki muhalefet nasıl bir duruş sergilemeli?
Muhalefet bu pazarlık süreçlerinin içine dahi girmemeli. Neyin pazarlığı yapılacak burada? Kısa vadeli olarak seçim sistemi ve iki periyot hududunu isteyeceklerdir. Orta vadeli olarak temel hak ve hürriyetlerin tasfiyesi, daha da sınırlanması, yargının özgürlükleri müdafaa işlevinin büsbütün elimine edilmesi üzere konular ortaya çıkıyor. Uzun vadeli gayenin de cumhuriyetin nitelikleri olduğunu düşünüyorum. Yani bu kısa, orta ve uzun vadeli gayeler içinde yürünen bir yol. O bakımdan bu yolu onlarla yürümenin manası yok. Aşikâr ki hükümet sistemine dokunulmayacak. Hükümet sistemi değişmediği surece oturup konuşacak bir şey yoktur.
PROF. DR. ŞULE ÖZSOY BOYUNSUZ KİMDİR?
1972’de İstanbul’da doğdu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesini bitirdi ve kamu hukuku yüksek lisansı yaptı. University of Essex’de insan hakları hukuku alanında doktora aldı. 2002’de Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde misyon aldı. Galatasaray Üniversitesi’nde 2004’te yardımcı doçent, 2011’de anayasa hukuku doçenti, 2017’de de profesör oldu. “1982 Anayasasının Üretim Süreci”, “Başkanlı Parlamenter Sistem”, “Dünyada Başkanlık Sistemleri” kitaplarını yazdı.
Fotoğraflar: Vedat Arık
