AGİT Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Bürosu’nun 14 Mayıs-28 Mayıs 2023 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı ve 28. devir milletvekili genel seçimi kapsamında görevlendirdiği Seçim Müşahede Heyeti’nin kesin raporu yayınlandı.
ANKA Haber’den Melis Yıldırım‘ın haberine nazaran 29 Eylül 2023 tarihinde yayınlanan rapordan öne çıkan bulgu, kıymetlendirme ve teklifler şöyle:
“YASAL ÇERÇEVE, DEMOKRATİK SEÇİMLERİN YÜRÜTÜLMESİ İÇİN ELVERİŞLİ BİR YASAL TEMEL OLUŞTURMAMAKTADIR”
“-Toplanma, örgütlenme ve tabir özgürlükleri ile birlikte demokratik bir süreç için kilit değere sahip yargı bağımsızlığına hürmet gösterilmesi konusunda uzun müddettir var olan telaşlar devam etmektedir. AGİT Seçim Müşahede Heyeti’nin görüştüğü kimi sivil toplum kuruluşları ve insan hakları savunucuları, AGİT taahhütlerine ve Avrupa Kurulu standartlarına muhalif olarak yetkililer tarafından daima baskı gördüklerini ve gaye alındıklarını bildirmişlerdir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin temel özgürlüklerin ihlal edildiğine dair çok sayıda kararı hâlâ ele alınmamıştır.
-Anayasa, bayan ve erkek eşitliğini öngörmektedir. Lakin bayanlar siyasette gereğince temsil edilmemektedir. Son seçimlerde Meclis’teki 600 üyeden 104’ü (yüzde 17) bayandır ve misyondan ayrılan 17 bakandan yalnızca bir tanesi bayandır. Bayanlar belediye liderlerinin yüzde 3’ünü, köy muhtarlarının yüzde 2’sini ve lokal meclis üyelerinin yüzde 11’ini oluşturmaktadır. Türkiye, Bayana Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Uğraşa ait Avrupa Kurulu Sözleşmesi’nden 2021 yılında çekilmiştir.
-Yasal çerçeve, demokratik seçimlerin yürütülmesi için elverişli bir yasal temel oluşturmamaktadır. Sıkıyönetim devrinde kabul edilen Anayasa, devletin korunmasına yönelik yasaklara odaklandığından ve bu haklara daha fazla sınırlamalar getiren mevzuata müsaade verdiğinden, demokratik seçimlerin temelini oluşturan oy kullanma hakkını ve örgütlenme, toplanma ve söz özgürlüklerini gereğince garanti altına almamaktadır. Ayrıyeten, kanun yargının bağımsızlığını tesirli bir biçimde garanti altına almamakta ve bu, vazifedeki yargıçlardan oluşan seçim idare organlarının bağımsızlığını da etkilemektedir.
-Yasaya nazaran, sarsıntılar nedeniyle yerlerinden edilenler de dahil olmak üzere, yer değiştiren bireyler kalıcı ikametgahlarına dönerek oy kullanabilirler. Alternatif olarak, yer değiştirdikleri yerde kayıt yaptırarak yeni ikamet yerlerinde de oy kullanabilirler. Zelzeleden etkilenen yaklaşık 2 milyon seçmenin adres değişikliğini ve oy kullanmasını kolaylaştırmak için yetkililer tarafından kâfi tedbir alınmadı. AGİT Seçim Müşahede Heyeti’nin çok sayıdaki siyasi parti ve sivil toplumdan muhatabı, adres değişiklikleri için daha uzun bir mühlet tanınması, fiyatsız ulaşım ya da öbür tedbirlerin sarsıntılardan etkilenenlerin oy kullanmasını kolaylaştırabileceğini öne sürmüştür.
“GENÇLER PARLAMENTODA GEREĞİNCE TEMSİL EDİLEMEMİŞTİR”
-Kayıtlarda yer alan 126 siyasi partiden 36’sı YSK tarafından seçimlere katılmaya uygun bulunmuştur. Partiler seçim öncesi beş koalisyon kurmuştur. YSK, dört cumhurbaşkanı adayını ve 24 siyasi partiden bin 849 milletvekili aday listesini ve 151 bağımsız milletvekili adayını kaydetmiştir. Aday listeleri için rastgele bir cinsiyet kotası ya da yerleştirme kuralı bulunmamaktadır ve yalnızca birkaç parti bu mevzuda bir iç siyaset uygulamıştır. 13 bin 37 milletvekili adayının yüzde 25’i bayandır. Aday listelerinin 327’sini (yüzde 18) bayanlar oluşturmuştur. 11 bağımsız bayan (yüzde 7) aday olmuştur. Cumhurbaşkanı adaylarından hiçbiri bayan değildir. Gençlerin aday olarak iştirakine ait data bulunmamaktadır ve gençler, 30 yaşın altında yalnızca beş milletvekili dışında parlamentoda gereğince temsil edilmemiştir.
-Cinsiyet kotaları da dahil olmak üzere, bayan adayları teşvik etmek için süreksiz özel yasal önlemlerin uygulanması düşünülebilir. Ayrıyeten, siyasi partiler, bayanların iştirakinin önündeki manileri kıymetlendirmek ve cinsiyete dayalı her türlü ayrımcılığı ele almak da dahil olmak üzere, bayanların partilerine daha fazla iştirakini teşvik etmek için istekli önlemler almayı düşünmelidir.
“VALİLERİN HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİ KISITLAMA YETKİSİNİ KULLANMASI, BİRTAKIM KENTLERDE KAMPANYALARI ETKİLEMİŞTİR”
-Seçmenlere siyasi alternatifler ortasında gerçek bir seçim yapma imkânı sunulmuştur. Kampanya sürecinde, kimi kayda paha istisnalar dışında, temel özgürlüklere genel olarak hürmet gösterilmiştir. HDP ve YSP temsilcileri, kampanya etkinliklerini ve destekçilerini gaye alan ve gözaltılar içeren yaygın bir baskı ve yıldırma ile karşı karşıya kalmışlardır. AGİT Seçim Müşahede Heyeti, sarsıntıların akabinde ilan edilen harikulâde halden kaynaklanan özgürlüklere yönelik rastgele bir kısıtlama gözlemlememiştir. Fakat, valilerin terörle çaba gayesiyle hak ve özgürlükleri kısıtlama yetkisini kullanması, birinci cinste birtakım kentlerde kampanyaları etkilemiştir. Muhalefet partilerini, adaylarını ve destekçilerini amaç alan tabir özgürlüğüne yönelik birtakım olaylar gözlemlenmiştir.
-Yetkililer, kampanya faaliyetlerinin sindirme ve cezalandırma kaygısından uzak ve temel özgürlüklere tam olarak hürmet gösterilen bir ortamda yürütülmesini sağlamak için gerekli önlemleri almalıdır.
-Kampanya periyotları, birinci seçim gününden evvel yaşanan birtakım olaylarla birlikte, büyük ölçüde barışçıl geçmiştir. Birinci cinste adayların birçok mitingler düzenleyerek, kullandıkları reklamlar ile, kapı kapı dolaşıp el ilanları dağıtarak tesirli kampanyalar yürüttü. İkinci tıpta ise seçim kampanyası daha kısıtlıydı. Kampanya süreci hayli kutuplaşmış ve karşılıklı olarak terörizm suçlamalarıyla sık sık kışkırtıcı bir tonda yürütülmüştür. Öne çıkan kampanya bahisleri ortasında iktisat, ulusal güvenlik ve zelzele sonrası tekrar inşa uğraşları yer aldı. Birtakım üst seviye yetkililer LGBTİ topluluğuna ait ayrımcı açıklamalarda bulunmuş ve bu topluluğu ana muhalefet ile ilişkilendirmiştir. İkinci çeşitteki kampanya periyodunda, bilhassa muhalefet tarafından göçmenlere ve Suriyeli mültecilere karşı sert telaffuzlar kullanıldı ve sıklıkla bu bireylerin hudut dışı edilmesi davetinde bulunuldu.
“YETKİLİLER, DEVLET VE PARTİ ORTASINDA NET BİR AYRIM YAPILMASINI SAĞLAYACAK ÖNLEMLER ALMALI”
-Mevzuat, resmi kampanya periyodunda birtakım kısıtlamalar getirse de, devlet ve lokal makam sahiplerinin idari kaynakları seçim emeliyle berbata kullanmasını önleyecek kâfi garantilerden mahrumdur. Cumhurbaşkanı, öteki üst seviye kamu vazifelileri ile tıpkı yasal kısıtlamalara açıkça tabi değildir. Her iki seçim periyodunda de Cumhurbaşkanı resmi misyonları esnasında sık sık seçim kampanyası yürütmüştür. Çok sayıda altyapı projesinin açılışları da misyondaki kimi yetkililer tarafından kampanya için kullanılmıştır. Milletlerarası yeterli uygulamalara alışılmamış olarak, bu periyotta kıymetli toplumsal yardım programları ilan edilmiş yahut uygulanmıştır. Kampanya sırasında idari kaynakların berbata kullanıldığına dair diğer örnekler de gözlemlenmiştir. Bu uygulamalar, 1990 Kopenhag Belgesi’nin 5/4 paragrafına karşıt olarak, vazifede olanlara haksız avantaj sağlamış ve parti ile devlet ortasındaki çizgiyi bulanıklaştırmıştır.
-Eşitlikçi bir kampanya ortamının sağlanması için, idari kaynakların berbata kullanımı da dahil olmak üzere tüm kampanya yasaklarının seçimlerin yapılmasından itibaren geçerli olmasının sağlanması ele alınabilir. Yasa, kampanya kurallarının tüm adaylara eşit formda uygulanmasını sağlamalı ve misyondaki cumhurbaşkanının haksız avantajlardan yararlanmaması gerektiğini düzenlemelidir. Yetkililer, idari kaynakların berbata kullanımına karşı tesirli bir yaptırım sistemi da dahil olmak üzere, adayların makamlarının avantajlarını seçim emeliyle kullanmalarını önlemek için devlet ve parti ortasında net bir ayrım yapılmasını sağlayacak önlemler almalı ve kampanya ile ilgili tüm hatalar hakkında kapsamlı soruşturmalar yürüterek tesirli bir kampanya kontrolü yapmalıdır.
“BİRÇOK GAZETECİ VE MEDYA KURULUŞU, BASIN KARTLARININ ALINMASI SÜRECİNE AİT TASALARINI LİSANA GETİRMİŞTİR”
-Yasa gereği, düzenleyici şura olan Radyo ve Televizyon Üst Şurası (RTÜK) tarafsız yayıncılığı denetlemekle yükümlüdür. Fakat RTÜK seçim devrinde medya kontrolü yapmamış, resmi şikayetlerin incelenmesinde tutarlılık göstermemiş ve re’sen harekete geçmekten kaçınmıştır. Atama sistemi ve bunun sonucunda RTÜK’ün oluşumunda iktidar partilerinin adaylarının baskın olması, heyetin bağımsızlığını sağlamamaktadır. Uygulamada RTÜK, şikâyetlerin incelenmesinde seçici davranmış ve muhalefet yanlısı eleştirel medyaya ait şikâyetleri orantısız bir formda ele almış ve bunların bir kısmı yaptırımla sonuçlanmıştır.
“İZLENEN YAYINCILARIN ÇOĞUNLUĞU ERDOĞAN’A AÇIK DAYANAK VERMİŞTİR”
-AGİT Seçim Müşahede Heyeti’nin medya izleme sonuçları, yayın kuruluşlarının kampanyaya tarafsız bir halde yer verme ve adaylara eşit fırsatlar sunma konusundaki yasal yükümlülüklerini yerine getirmediğini göstermektedir. İzlenen yayıncıların çoğunluğu, Erdoğan’ın cumhurbaşkanı olarak yürüttüğü faaliyetler ile aday olarak yürüttüğü faaliyetleri birbirinden ayırmaksızın Erdoğan’a açık dayanak vermiştir. Ayrıyeten, yayıncıların çoğunluğu haberlerinde gerçek ve görüş ortasındaki ayrımı sıklıkla bulanıklaştırmış ve haberleri destekledikleri aday lehine seçici bir halde sunmuştur.
-Tarafsızlık konusundaki anayasal garantilere karşın, kamu televizyon kanalları TRT-1 ve TRT Haber, Cumhur İttifakı ve Erdoğan’a açık dayanak vererek, siyasi içerikli yayınların toplamda yüzde 44 ve 45’ini, çoğunlukla olumlu bir tonda, Cumhur İttifakı ve Erdoğan’a ayırmıştır. Buna karşılık, Millet İttifakı ve Kılıçdaroğlu toplamda yüzde 28 ve yüzde 25, Emek ve Özgürlük İttifakı ise yüzde 7 ve yüzde 5 oranında yer bulmuş ve bunların tümü yüklü olarak olumsuz tonda olmuştur. Erdoğan ikinci çeşitte kampanya ile ilgili haberlerin yüzde 64’ü ve 73’ünde olumlu olarak yer almıştır. Kılıçdaroğlu ise yüzde 36 ve yüzde 27 oranında, büyük ölçüde olumsuz olarak yer almıştır.
-Vatandaşların tarafsız bilgiye erişimini kolaylaştırmak için, kamu yayıncılarının anayasal garanti altındaki bağımsızlığı ve tarafsızlığı, idarenin bağımsız ve şeffaf bir biçimde atanması, bağımsız bir yayın siyaseti ve aktif bir kontrol ile güçlendirilmelidir. Milletlerarası taahhütler doğrultusunda, kamu medyası tarafından bir adaya yönelik her türlü kayırmacı muamele, kamu fonlarının berbata kullanımı olarak değerlendirilmelidir.”
